W p\u00f3\u017anych latach osiemdziesi\u0105tych dyrektor brytyjskiej filii Kirche in Not. Za\u0142o\u017cyciel czeskiego emigranckiego wydawnictwa Rozmluvy (1981-90). W 1990 wraca do Pragi, gdzie staje si\u0119 prywatnym wydawc\u0105, a w latach 1993-2005 dyrektorem generalnym presti\u017cowego wydawnictwa Academia. Pracuje r\u00f3wnolegle jako profesor New York University w Pradze (2000-03) oraz komentator wielu opiniotw\u00f3rczych medi\u00f3w. Wielokrotny uczestnik konferencji Europa Karpat oraz Polska Wielki Projekt.<\/em><\/p>\n\n\n\n Przemyskie korzenie<\/strong><\/p>\n\n\n\n Lucie Szymanowska: Pa\u0144ska Mama pochodzi\u0142a z Przemy\u015bla. Ile lat tam sp\u0119dzi\u0142a? Czy opowiada\u0142a kiedy\u015b o tym okresie swojego \u017cycia?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Mama urodzi\u0142a si\u0105 w Przemy\u015blu w mieszcza\u0144skiej rodzinie Krzywonos w 1921 roku. Po maturze, ostatniego dnia sierpnia 1939 wyjecha\u0142a do wojew\u00f3dzkiego miasta, do Lwowa, aby znale\u017a\u0107 dla siebie stancj\u0119. Mia\u0142a rozpocz\u0105\u0107 studia medycyny. Pierwszego wrze\u015bnia jednak otrzyma\u0142a od swojego ojca telegram – zaczekaj prosz\u0119, p\u00f3ki sytuacja si\u0119 nie ustabilizuje. Sytuacja wi\u0119c ustabilizowa\u0142a si\u0119, w postaci nowej granicy na Sanie, kiedy Stalin 17 wrze\u015bnia napad\u0142 na Polsk\u0119. Mamie ju\u017c nigdy wi\u0119cej nie uda\u0142o si\u0119 odwiedzi\u0107 rodzinnego domu. Studium na uniwersytecie lwowskim wprawdzie rozpocz\u0119\u0142a, ale w czerwcu 1941, zanim Niemcy zaatakowa\u0142y Rosj\u0119, przedosta\u0142a si\u0119 z pomoc\u0105 wuja przez radzieck\u0105 granic\u0119 do Rumunii, do Bukowiny. Tam zamieszka\u0142a u krewnych, kt\u00f3rzy zdecydowali si\u0119 na przeprowadzk\u0119 do Austrii. W Rumunii te\u017c wyl\u0105dowa\u0142 ze swoim samolotem jej o rok starszy brat, kt\u00f3ry si\u0119 w\u0142a\u015bnie zaci\u0105gn\u0105\u0142 jako \u015bwie\u017co upieczony pilot, aby walczy\u0107. O dziwo, nawet bez samolotu uda\u0142o mu si\u0119 dotrze\u0107 na Gibraltar. P\u00f3\u017aniej wst\u0105pi\u0142 w szeregi polskiego dywizjonu w Anglii. Mama mieszka\u0142a z rodzin\u0105 wuja, kt\u00f3ry jeszcze zd\u0105\u017cy\u0142 sprzeda\u0107 swoje mienie i wyprowadzi\u0107 si\u0119 do austriackiego Linzu, tam do ko\u0144ca wojny pracowa\u0142a w szpitalu jako piel\u0119gniarka. O swojej m\u0142odo\u015bci w Przemy\u015blu mama nie chcia\u0142a opowiada\u0107. Wspomnienia, nostalgia by\u0142a by dla niej zbyt bolesna.<\/p>\n\n\n\n Czy p\u00f3\u017aniej nie pr\u00f3bowa\u0142a wr\u00f3ci\u0107 do Przemy\u015b<\/em><\/strong>la?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Po wojnie usi\u0142owa\u0142a wr\u00f3ci\u0107 do domu. W Pradze jednak zasta\u0142 j\u0105 telegram od dziadka, o tre\u015bci: zaczekaj u znajomych, p\u00f3ki sytuacja si\u0119 nie uspokoi. Kolej w Polsce by\u0142a opanowana w\u00f3wczas przez wojsko pod dow\u00f3dztwem marsza\u0142ka Rokossowskiego, p\u00f3\u017aniejszego \u201epolskiego\u201d ministra obrony. Czesi umo\u017cliwili Mamie kontynuacj\u0119 studi\u00f3w, jednak w grudniu 1947 urodzi\u0142em si\u0119 ja, przerywaj\u0105c jej dalsz\u0105 nauk\u0119. Po komunistycznym puczu w lutym 1948 nowy czechos\u0142owacki rz\u0105d obawia\u0142 si\u0119 \u201ezarazy\u201d polskiego ruchu oporu. Zamkni\u0119to granic\u0119 z Polsk\u0105. Kiedy Mama wreszcie po 18 latach uzyska\u0142a pozwolenie i wybra\u0142a si\u0119 do rodzimego miasta \u2013 jej ukochany ojciec ju\u017c wtedy nie \u017cy\u0142 \u2013 zawr\u00f3cili j\u0105 na granicy z powodu jakiej\u015b epidemii, chyba chodzi\u0142o a tyfus. Nied\u0142ugo p\u00f3\u017aniej, po radzieckiej inwazji na Czechos\u0142owacj\u0119 w 1968 roku, rodzice wyprowadzili si\u0119 do Niemiec.<\/p>\n\n\n\n Rodzice Mamy pochodzili z Medyki. Podobno u nich jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego carskie w\u0142adze odkry\u0142y podziemn\u0105 drukarni\u0119<\/em><\/strong>?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Mama by\u0142a bardzo dumna z rodzinnej historii, a Babcia z Medyki opowiada\u0142a mi o m\u0119\u017cczyznach z naszej rodziny, kt\u00f3rych uwi\u0119ziono po powstaniu. Wtedy, jako ma\u0142y ch\u0142opak, nie bardzo to wszystko rozumia\u0142em. Jak wida\u0107, Polska ma d\u0142u\u017csze dzieje dzia\u0142ania w podziemiu\u2026.<\/p>\n\n\n\n Emigracja z komunistycznej Czechos\u0142owacji<\/strong><\/p>\n\n\n\n Kt\u00f3re wydarzenie z m\u0142odo\u015bci, przed rokiem 1968 i udaniem si\u0119 na emigracj\u0119, uwa\u017ca Pan za formuj\u0105ce, decyduj\u0105ce o p\u00f3\u017aniejszych pogl\u0105dach i zachowaniach?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Trudno m\u00f3wi\u0107 o jakim\u015b prze\u0142omowym wydarzeniu. Od moich dwu do pi\u0119ciu lat mieszka\u0142a z nami polska Babcia. M\u00f3wi\u0142em w zwi\u0105zku z tym po polsku wcze\u015bniej ni\u017c po czesku i do Mamy nie zwraca\u0142em si\u0119 per \u201ety\u201d, tylko w trzeciej osobie. Tego, na ile mnie uformowa\u0142 m\u00f3j \u201emacierzysty\u201d, cho\u0107 przyswajany tylko w potocznej formie j\u0119zyk, nie potrafi\u0119 oceni\u0107.<\/p>\n\n\n\n Moi rodzice byli zdecydowanymi antykomunistami, nie pozwolili nawet, abym wst\u0105pi\u0142 do pionier\u00f3w. Dwukrotnie wyrzucono mnie ze szk\u00f3\u0142 za tzw. antypa\u0144stwowe odzywki. Pami\u0119tam \u015bmier\u0107 Stalina, Mama wtedy stwierdzi\u0142a: diabe\u0142 wreszcie umar\u0142. Przypominam sobie te\u017c powstanie w\u0119gierskie 1956, kiedy zrozpaczeni rodzice za zamkni\u0119tymi drzwiami s\u0142uchali zagraniczne rozg\u0142o\u015bnie.<\/p>\n\n\n\n Pan kiedy\u015b opisa\u0142 okoliczno\u015bci, w jakich Mama po inwazji 1968 roku wys\u0142a\u0142a Pana na emigracj\u0119. Czy rzeczywi\u015bcie argumentowa\u0142a wtedy, \u017ce udzia\u0142 w ewentualnym ruchu oporu by\u0142by bez sensu, poniewa\u017c \u201eCzesi to nie Polacy, nie b\u0119d\u0105 walczy\u0107<\/em><\/strong>?<\/em><\/strong>\u201d.<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Tak, Mama, czu\u0142a si\u0119 w Czechach jak na wygnaniu, prze\u017cywa\u0142a to dosy\u0107 ci\u0119\u017cko, nie chcia\u0142a w domu m\u00f3wi\u0107 po czesku, a terror lat pi\u0119\u0107dziesi\u0105tych oraz totaln\u0105 nacjonalizacj\u0119 gospodarki rozumia\u0142a jako konsekwencj\u0119 czeskiego lokajstwa. By\u0142a dumna ze swojego brata, kt\u00f3ry bra\u0142 udzia\u0142 w walkach, oraz z Powstania Warszawskiego. Nie rozumia\u0142a t\u0142umaczenia Czech\u00f3w, wed\u0142ug kt\u00f3rych powstanie by\u0142o szalon\u0105 ofiar\u0105, a dodatkowo daremn\u0105, skoro jeden i drugi nar\u00f3d obecnie znajduje si\u0119 w tej samej sytuacji. Tyle \u017ce sowieci p\u00f3\u017aniej nie zdecydowali si\u0119 na zaatakowanie Polski, wi\u0119c Polacy swoim bohaterskim oporem jednak jak\u0105\u015b wolno\u015b\u0107 dla siebie wywalczyli.<\/p>\n\n\n\n Skoro Mama nie chcia\u0142a w domu m\u00f3wi\u0107 po czesku, to w jakim j\u0119zyku rozmawia\u0142a z Ojcem?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Z Ojcem rozmawia\u0142a r\u00f3wnie\u017c po polsku, jej czeski by\u0142 na pocz\u0105tku bardzo kiepski. Pami\u0119tam, jak Ojciec chodzi\u0142 po domie z polskim s\u0142ownikiem i podziwia\u0142 takie pseudo-homonimy mi\u0119dzy czeskim i polskim. Zwraca\u0107 si\u0119 \u2013 czyli po czesku wymiotowa\u0107, truskawki (trus – odchody ptaka). Kiedy by\u0142o trudno si\u0119 porozumie\u0107, to rodzice rozmawiali ze sob\u0105 po niemiecku.<\/p>\n\n\n\n Na emigracji, po 1968 roku przedosta\u0142 si\u0119 Pan do Londynu. Czy uda\u0142o si\u0119 tam nawi\u0105za\u0107 jakie\u015b bli\u017csze relacje z Polakami?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n W Londynie zacz\u0105\u0142em po polsku rozmawia\u0107 bardzo szybko, przez jaki\u015b czas mieszka\u0142em w polskiej dzielnicy i kupowa\u0142em Dziennik Polski. Chodzi\u0142em na polskie prelekcje, filmy i do klubu Paryskiej Kultury. Pami\u0119tam pierwsz\u0105 polsk\u0105 ksi\u0105\u017ck\u0119, kt\u00f3r\u0105 przeczyta\u0142em \u201eod dechy do dechy\u201d \u2013 by\u0142 to Inny \u015bwiat Gustawa Herlinga Grudzi\u0144skiego. J\u0119zykowo nawet si\u0119 wtopi\u0142em w londy\u0144sk\u0105 Poloni\u0119, poniewa\u017c od Mamy przej\u0105\u0142em przedwojenn\u0105 polszczyzn\u0119. Tej wsp\u00f3\u0142czesnej nie zna\u0142em. M\u00f3j j\u0119zyk by\u0142 rzeczywi\u015bcie \u015bci\u015ble \u201emacierzysty\u201d, bo z nikim innym dotychczas nie mia\u0142em okazji porozmawia\u0107 po polsku.<\/p>\n\n\n\n \u017bycie w Londynie by\u0142o naprawd\u0119 dziwne. Tak jakbym przeprowadzi\u0142 si\u0119 do dawnej Polski mojej Matki, kt\u00f3ra mnie wygoni\u0142a, abym walczy\u0142 z komunistami. Nie mia\u0142em tam prawie \u017cadnych angielskich przyjaci\u00f3\u0142, poniewa\u017c na studiach od razu zaprzyja\u017ani\u0142em si\u0119 z polskimi studentami, dzia\u0142a\u0142a tam organizacja Polish Student Society. Moje, powojenne pokolenie by\u0142o bardzo liczne. Mia\u0142em wi\u0119c od pocz\u0105tku wielu polskich znajomych i jednego przyjaciela z bardzo religijnej, pochodz\u0105cej ze Lwowa katolickiej rodziny. To oni w pewnym momencie polecili mi polskiego dentyst\u0119, r\u00f3wnie\u017c ze Lwowa. Prawo jazdy zrobi\u0142em w polskiej szkole nauki jazdy i por\u00f3d moich dzieci odbiera\u0142 polski lekarz. Polacy byli po prostu wsz\u0119dzie. Przydarzy\u0142y mi si\u0119 dwie niezwyk\u0142e historie. Zanim otrzyma\u0142em brytyjskie obywatelstwo, przyszli do nas do domu dwaj urz\u0119dnicy Home Office na rozmow\u0119. Dw\u00f3ch zwyk\u0142ych Anglik\u00f3w. Znienacka jeden z nich pokaza\u0142 na obrazek w ramce wisz\u0105cy na \u015bcianie i m\u00f3wi po polsku do kolegi: \u201ePopatrz, Matka Boska Cz\u0119stochowska!\u201d Problemy z obywatelstwem od razu si\u0119 rozwi\u0105za\u0142y.<\/p>\n\n\n\n Dziesi\u0119\u0107 lat p\u00f3\u017aniej, kiedy wydawa\u0142em czeskie zakazane ksi\u0105\u017cki, kt\u00f3re – jak inaczej \u2013 drukowano w polskiej drukarni w Brighton, wioz\u0142em ca\u0142y baga\u017cnik emigracyjnych wydawnictw do Pary\u017ca, sk\u0105d mia\u0142y zosta\u0107 w specjalnie przystosowanej ci\u0119\u017car\u00f3wce przetransportowane do Czech. Na granicy pojawi\u0142 si\u0119 problem, dw\u00f3ch francuskich celnik\u00f3w nie mia\u0142o pewno\u015bci, czy nie b\u0119d\u0105 one sprzedawane we Francji. Stercza\u0142em tam jak ko\u0142ek i czeka\u0142em, kiedy dodzwoni\u0105 si\u0119 do Pary\u017ca. Ten jeden szwenda\u0142 si\u0119 naoko\u0142o samochodu i raptem na jednej z paczek zobaczy\u0142 polsk\u0105 ksi\u0105\u017ck\u0119. \u201ePan czyta po polsku?\u201d. I by\u0142o po k\u0142opotach. W p\u00f3\u0142nocnej Francji te\u017c mieszka\u0142o du\u017co Polak\u00f3w.<\/p>\n\n\n\n Doda\u0142bym jeszcze, jak pewnego razu by\u0142em na kolacji w Klubie Lotnik\u00f3w w zachodnim Londynie. Siedzia\u0142em tam i ca\u0142y w skowronkach s\u0142ucha\u0142em przedwojennych szlagier\u00f3w, kt\u00f3re czasami pod\u015bpiewywa\u0142a moja Mama. Jeden utkn\u0105\u0142 mi szczeg\u00f3lnie w pami\u0119ci: \u201emiasteczko Be\u0142z, kochany tw\u00f3j Be\u0142z, male\u0144ka mie\u015bcina, gdzie twoja rodzina i dom tw\u00f3j by\u0142\u2026\u201d Zawsze mia\u0142em gdzie i\u015b\u0107, z kim serdecznie porozmawia\u0107 – by\u0142o to naprawd\u0119 mi\u0142e.<\/p>\n\n\n\n Scruton, Keston College, Kultura paryska<\/strong><\/p>\n\n\n\n Jakie by\u0142y najwa\u017cniejsze \u201estacje\u201d pa\u0144skiego \u017cycia na emigracji, jakie spotkania, wydarzenia?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Tego te\u017c nie potrafi\u0119 dok\u0142adnie wskaza\u0107. Pozna\u0142em konserwatywnego filozofa Rogera Scrutona, nobliwego polskiego jezuit\u0119 i teologa o. Jerzego Mirewicza. Znacz\u0105cy wp\u0142yw wywar\u0142a na mnie angielska konserwatywna filozofia polityczna, profesorowie na London School of Economics, tacy jak Michael Okeshott i Leonard Shapiro. Z pewno\u015bci\u0105 wp\u0142yn\u0105\u0142 na mnie r\u00f3wnie\u017c styl \u017cycia angielskiej klasy \u015bredniej. W owych czasach zimnej wojny udziela\u0142em si\u0119 w Keston College, zajmowa\u0142em si\u0119 wydarzeniami i opozycj\u0105 przede wszystkim w Polsce, przez jaki\u015b czas regularnie pisa\u0142em dla paryskiej Kultury i mia\u0142em cz\u0119sto wywiady w polskiej sekcji BBC. Teksty mojej Kroniki Czeskiej i S\u0142owackiej w Kulturze na szcz\u0119\u015bcie regularnie poprawia\u0142 m\u00f3j przyjaciel Tadeusz Kadenacy.<\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n\n O. Jerzy Mirewicz by\u0142 mi\u0119dzy innymi wydawc\u0105, wyk\u0142ada\u0142 r\u00f3wnie\u017c filozofi\u0119 chrze\u015bcija\u0144sk\u0105. Pewnie mieli\u015bcie wiele wsp\u00f3lnych temat\u00f3w\u2026<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n To prawda. Rozmawiali\u015bmy przede wszystkim o tomizmie, aczkolwiek on nie by\u0142 tomist\u0105 w klasycznym rozumieniu. Raczej by\u0142 przedstawicielem takiej pastoralnej, polskiej teologii. T\u0119 zachodni\u0105 uwa\u017ca\u0142 za nazbyt racjonalistyczn\u0105.<\/p>\n\n\n\n Tadeusz Kadenacy te\u017c przez pewien czas pracowa\u0142 w Keston College. Czy mo\u017ce dotkn\u0119li\u015bcie w rozmowach tematu Mi\u0119dzymorza? By\u0142 przecie\u017c krewnym J\u00f3zefa Pi\u0142sudskiego.<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Rozm\u00f3w konkretnie o Mi\u0119dzymorzu sobie raczej nie przypominam, ale rozmawiali\u015bmy chyba o czym\u015b w tym sensie. Oboje dobrze wiedzieli\u015bmy, \u017ce Zach\u00f3d jest potargany przez sekularyzacj\u0119, przez utopizm lewicowej ideologii. Progresywizm wtedy dopiero si\u0119 wykluwa\u0142 na ekstremistycznej flance lewicy, a jednak wydawa\u0142o si\u0119, \u017ce Europa \u015arodkowa i Wschodnia wraz z Ukrain\u0105 i Bia\u0142orusi\u0105 powinna stanowi\u0107 przeciwwag\u0119 dla Zachodu. W zasadzie ona dzi\u015b jest Zachodem.<\/p>\n\n\n\n Kogo z Polak\u00f3w Pan jeszcze spotka\u0142 w Keston College?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Przypomina mi si\u0119 Stefan Kisielewski, Adam Michnik, Leszek Ko\u0142akowski, polonista i bibliotekarz z KULu Andrzej Paluchowski, o. rektor Mieczys\u0142aw Kr\u0105piec\u2026 By\u0142 te\u017c ksi\u0105dz Blachnicki, o kt\u00f3rym ksi\u0105\u017ck\u0119 napisa\u0142a po moim odej\u015bciu kole\u017canka z instytutu Gra\u017cyna Sikorka. By\u0142y r\u00f3\u017cne wizyty, rozmowy o sytuacji w Polsce. I te nieko\u0144cz\u0105ce si\u0119 \u201enocne Polak\u00f3w rozmowy\u201d. Od nas te\u017c wyszed\u0142 impuls odznaczenia przez rz\u0105d Margaret Thatcher W\u0142adys\u0142awa Bartoszewskiego – za m\u0119stwo. Jednak re\u017cim, z tego co pami\u0119tam, nie wypu\u015bci\u0142 go wtedy do Londynu. Pani premier odwiedzi\u0142a nas dwa razy. Regularnie wysy\u0142a\u0142em do niej r\u00f3\u017cne lektury, ksi\u0105\u017cki opozycjonist\u00f3w. Pami\u0119tam, \u017ce du\u017ce wra\u017cenie wywar\u0142a na niej zakonnica Nijole Sadunaite, kt\u00f3ra rozpowszechnia\u0142a Kroniki Ko\u015bcio\u0142a Katolickiego na Litwie i kt\u00f3ra by\u0142a torturowana w wi\u0119zieniu.<\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n\n Jak Pan wtedy pojmowa\u0142 wyb\u00f3r kard. Karola Wojty\u0142y na papie\u017ca i p\u00f3\u017aniej powstanie Solidarno\u015b<\/em><\/strong>ci?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Wyb\u00f3r papie\u017ca Polaka, to by\u0142 cud. Do upadku komunizmu przyczyni\u0142o si\u0119 trzech m\u0119\u017c\u00f3w \u2013 On, Ronald Reagan oraz Aleksandr So\u0142\u017cenicyn. Jednak duchowy wp\u0142yw Papie\u017ca by\u0142 najwa\u017cniejszy.<\/p>\n\n\n\n A miejsce pracy w protestanckim instytucie zajmuj\u0105cym si\u0119 g\u0142\u00f3wnie chrze\u015bcija\u0144sk\u0105 opozycj\u0105 w imperium sowieckim, to uzyska\u0142em w\u0142a\u015bnie dzi\u0119ki wyborowi Karola Wojty\u0142y. Poniewa\u017c nie mieli tam nikogo, kto zajmowa\u0142by si\u0119 katolick\u0105 Polsk\u0105. Wbrew temu, \u017ce Polska odgrywa\u0142a rol\u0119 najsilniejszej opozycji, przed wyborem Papie\u017ca nawet si\u0119 ni\u0105 nie zajmowali. Nie z uprzedzenia protestanckiego, ale dlatego \u017ce w Polsce nie by\u0142o wi\u0119\u017ani\u00f3w z powodu dzia\u0142alno\u015bci w obronie religii tak jak w Rosji.<\/p>\n\n\n\n Pan si\u0119 w Keston College zajmowa\u0142 nie tylko Polsk\u0105, ale og\u00f3lnie Europ\u0105 \u015arodkow\u0105. Co to oznacza\u0142o na co dzie\u0144<\/em><\/strong>?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Wydawali\u015bmy w Keston biuletyn informacyjny, o dysydentach. Z drugiego obiegu wybierali\u015bmy informacje, kt\u00f3re nigdy nie przedosta\u0142yby si\u0119 do wiadomo\u015bci agencyjnych, i rozsy\u0142ali\u015bmy je faksem do gazet, dwa, trzy razy w tygodniu- w tym do rozg\u0142o\u015bni radiowych. Najcz\u0119\u015bciej korzysta\u0142a z nich Wolna Europa. Czasami by\u0142y to rzeczy dosy\u0107 drastyczne, zw\u0142aszcza z Rosji. Ale by\u0142a te\u017c sprawa pewnego ksi\u0119dza ze S\u0142owacji, kt\u00f3rego policjanci w Bratys\u0142awie przywi\u0105zali do kaloryfera i ut\u0142ukli na \u015bmier\u0107. Te informacje drukowali\u015bmy co tydzie\u0144 na powielaczu w postaci newslettera. Nie wiem, czy go zarchiwizowano, mo\u017ce. <\/p>\n\n\n\n T\u0142umaczy\u0142em te\u017c r\u00f3\u017cne homilie dzia\u0142aj\u0105cych w podziemiu ksi\u0119\u017cy z Czechos\u0142owacji, takich jak o. Franti\u0161ek L\u00edzna i innych. Du\u017co pisa\u0142em te\u017c o ksi\u0119dzu Stanis\u0142awie Ma\u0142kowskim, aczkolwiek jego kazania by\u0142y czasami za ostre, przytacza\u0142em z nich tylko fragmenty. Na przyk\u0142ad napisa\u0142, \u017ce SB to ma\u0142py, kt\u00f3rym dano do r\u0105k \u017cyletki na patyku\u2026Krytykowa\u0142 te\u017c hierarchi\u0119 ko\u015bcieln\u0105.<\/p>\n\n\n\n Jego matka przyjecha\u0142a do mnie na pocz\u0105tku listopada 1989 do Wroc\u0142awia, na Festiwal Solidarno\u015bci Polsko-Czechos\u0142owackiej, na kt\u00f3ry mnie zaprosi\u0142 Tadeusz Mazowiecki. Po tylu latach \u017cycia na emigracji w\u015br\u00f3d Polak\u00f3w i te\u017c z wyst\u0119p\u00f3w w brytyjskich mediach by\u0142em wtedy ca\u0142kiem rozpoznawalny. Polski konsulat w Londynie wtedy co prawda odm\u00f3wi\u0142 mi wizy, ale mia\u0142em nadziej\u0119, \u017ce wystarczy mi list premiera. I wystarczy\u0142, tylko musia\u0142em d\u0142ugo czeka\u0107 na lotnisku w Warszawie, zanim mnie wpu\u015bcili.<\/p>\n\n\n W jednym z wcze\u015bniejszych wywiad\u00f3w Pan wspomnia\u0142 sprawozdanie, jakie na temat Keston College i Pa\u0144skiej osoby sporz\u0105dzi\u0142a SB. Czy mia\u0142 Pan okazj\u0119 go przeczyta\u0107<\/em><\/strong>?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Nie mia\u0142em, ale ucieszy\u0142em si\u0119, kiedy mnie Bogus\u0142aw W\u00f3jcik z IPN poinformowa\u0142, \u017ce polski wywiad \u201edoceni\u0142\u201d moj\u0105 zaskakuj\u0105co dobr\u0105 polszczyzn\u0119. W tym czasie na co dzie\u0144 rozmawia\u0142em z moj\u0105 polsk\u0105 asystentk\u0105, obcy akcent mi nie grozi\u0142, gdy\u017c wymow\u0119 mi\u0119kkich sp\u00f3\u0142g\u0142osek i d\u017awi\u0119k\u00f3w nosowych wpojono mi w dzieci\u0144stwie. Teraz jednak, kiedy si\u0119 postarza\u0142em, ju\u017c niedos\u0142ysz\u0119 i nie potrafi\u0119 sprawdzi\u0107, czy wymawiam prawid\u0142owo. Zapominam te\u017c polsk\u0105 frazeologi\u0119. Polskie ksi\u0105\u017cki jednak do dzi\u015b czytam najch\u0119tniej, bo s\u0142owa maja cudowny odd\u017awi\u0119k z lat dzieci\u0144stwa, kiedy by\u0142y zupe\u0142nie nowe.<\/p>\n\n\n\n Z Rogerem Scrutonem pozna\u0142 si\u0119 Pan na pocz\u0105tku lat 80. Jak to si\u0119 wydarzy\u0142<\/em><\/strong>o?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Roger dobrze zna\u0142 moj\u0105 publicystyk\u0119 i zaprosi\u0142 mnie do siebie, to by\u0142 1981 rok. Poprosi\u0142, bym napisa\u0142 artyku\u0142 o opozycji w Europie \u015arodkowej do pierwszego numeru Salisbury Review. P\u00f3\u017aniej cz\u0119sto pijali\u015bmy razem dobre wino, on by\u0142 koneserem, i debatowali\u015bmy o upadku imperium sowieckiego. Pomaga\u0142em mu te\u017c z nawi\u0105zaniem kontakt\u00f3w z opozycjonistami w Czechos\u0142owacji. Wyda\u0142em trzy filozoficzne tomy z podziemnego uniwersytetu, chodzi\u0142o o Heideggera, Nietschego i Voegelina, kt\u00f3re przywi\u00f3z\u0142 i op\u0142aci\u0142 ich wydanie. By\u0142 utalentowany j\u0119zykowo i nie\u017ale si\u0119 nauczy\u0142 m\u00f3wi\u0107 po czesku, jednak polski wydawa\u0142 mu si\u0119 trudny, nie wiem czemu. Jego polityczny konserwatyzm wywar\u0142 na mnie decyduj\u0105cy wp\u0142yw. To on mi wyja\u015bni\u0142 istot\u0119 i za\u0142o\u017cenia zachodniej cywilizacji. Z rado\u015bci\u0105 t\u0142umaczy\u0142em na czeski jego ostatni\u0105 ksi\u0105\u017ck\u0119 przepi\u0119knych esej\u00f3w \u201eConfessions of a Heretic\u201d. Bardzo polecam. W czerwcu 2016, kiedy Scrutona odznaczono w warszawskim Sejmie, wyg\u0142asza\u0142em tam laudacj\u0119. Pierwsze kilka zda\u0144 powiedzia\u0142em wtedy po polsku, wspomnia\u0142em o Mamie i o Przemy\u015blu \u2013 na co zareagowa\u0142 pan Marek Kuchci\u0144ski, podszed\u0142 do mnie p\u00f3\u017aniej, i w ten spos\u00f3b, w zasadzie dzi\u0119ki Scrutonowi, pozna\u0142em si\u0119 z nim. <\/p>\n\n\n\n Dawni uczestnicy podziemnych wyk\u0142ad\u00f3w w Pradze czy Brnie s\u0105 dzi\u015b cz\u0119sto zaskoczeni informacj\u0105, \u017ce Scruton bra\u0142 udzia\u0142 w podobnych przedsi\u0119wzi\u0119ciach na przyk\u0142ad w\u0142a\u015bnie w Przemy\u015blu, \u017ce by\u0142 w kontakcie r\u00f3wnie\u017c z w\u0119giersk\u0105 opozycj\u0105. Czy Pan mo\u017ce wie, w kt\u00f3rych dok\u0142adnie miejscach w Europie \u015arodkowej wyk\u0142ada\u0142<\/em><\/strong>?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n To zaskoczenie jest zrozumia\u0142e. Czesi o kolejnych aktywno\u015bciach jego stowarzyszenia, czyli John Hus Foundation, nie mogli mie\u0107 poj\u0119cia, nawet z powodu tej – kojarzonej sk\u0105din\u0105d z Czechami – nazwy. Scruton ci\u0105\u017cy\u0142 ku katolicyzmowi, z lojalno\u015bci wobec w\u0142asnego kraju pozosta\u0142 anglikaninem, a reformatora Jana Husa mia\u0142 w nazwie tylko z powod\u00f3w wizerunkowych, \u017ceby pozyska\u0107 anglika\u0144skich sponsor\u00f3w. Poza Polsk\u0105 i W\u0119grami chyba innych aktywno\u015bci nie by\u0142o. Mo\u017ce jeszcze Temesvar w Siedmiogrodzie.<\/p>\n\n\n\n Wspomnia\u0142 Pan o przerzucie wydawnictw z Londynu przez Pary\u017c do Czechos\u0142owacji. Istnia\u0142 podobno na tej trasie te\u017c polski szlak?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Ksi\u0105\u017cki do Czechos\u0142owacji odpowiednio dostosowanym samochodem dostawczym przerzuca\u0142 z Pary\u017ca r\u00f3wnie\u017c \u017cyj\u0105cy tam na emigracji czeski jezuita Petr Kol\u00e1\u0159. Do Polski mo\u017cna by\u0142o przesy\u0142a\u0107 czeskie ksi\u0105\u017cki poczt\u0105, poniewa\u017c nie by\u0142y obj\u0119te cenzur\u0105. Mieli\u015bmy kilka wiejskich parafii blisko granicy i jednego ksi\u0119dza gdzie\u015b pod Krakowem. Kilka lat temu spotka\u0142em go, by\u0142 pod wp\u0142ywem modnego krakowskiego teologa, Adama Bonieckiego, kt\u00f3ry kiedy\u015b odwiedzi\u0142 Keston College i chcia\u0142, \u017ceby\u015bmy mu wydali ksi\u0105\u017ck\u0119: takie rozwa\u017cania teologiczne, zupe\u0142nie niezrozumia\u0142\u0105. Mi\u0119dzy innymi prowadzi\u0142 w Polsce rozmowy z Adamem Michnikiem, kt\u00f3ry wcze\u015bniej napisa\u0142 dziwny elaborat Ko\u015bci\u00f3\u0142, Lewica i Dialog. Bli\u017cej mi jednak do o. J\u00f3zefa Marii Boche\u0144skiego, kt\u00f3ry dialog potraktowa\u0142 jako jeden ze stu zabobon\u00f3w, kt\u00f3re opisa\u0142. (\u201eSzczeg\u00f3lnie rozpowszechniony zdaje si\u0119 by\u0107 zabobon, zgodnie z kt\u00f3rym religia by\u0142aby dialogiem. To twierdzenie jest o tyle zadziwiaj\u0105ce, \u017ce B\u00f3g rozmawia\u0142 by\u0107 mo\u017ce z Abrahamem i z prorokami, ale jako \u017cywo nie rozmawia ze zwyk\u0142ymi wierz\u0105cymi. Je\u015bli wi\u0119c religia jest dialogiem, to chyba tego samego rodzaju, co rozmowa dziada z obrazem w piosence polskiej: \u2018przem\u00f3wi\u0142 dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu\u2019 \u201d.)<\/p>\n\n\n\n Filozofia ojca Boche\u0144skiego bazowa\u0142a na logice, a wiara by\u0142a w jego uj\u0119ciu logiczna. Wspomnia\u0142 Pan o wyborze Jana Paw\u0142a II, o ikonie Czarnej Madonny w swoim domu. Czy cud mie\u015bci si\u0119 w logice wiary?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Wierz\u0105cy cz\u0142owiek uwa\u017ca niezwyk\u0142\u0105, niespodziewan\u0105 pomoc za cud, aczkolwiek mo\u017ce to by\u0107 tylko przypadek. To problem, poniewa\u017c takie osobiste do\u015bwiadczenie jest prawie nieprzekazywalne, ludzie te\u017c lubi\u0105 zmy\u015bla\u0107, a uznaj\u0105c czyj\u0105\u015b histori\u0119 za prawdziw\u0105, nie musimy si\u0119 jeszcze zgodzi\u0107 co do tego, \u017ce chodzi o cud. Regularnie, mniej wi\u0119cej raz na miesi\u0105c, z ameryka\u0144skim finansowym wsparciem, wysy\u0142a\u0142em student\u00f3w z walizk\u0105 emigracyjnych ksi\u0105\u017cek do Pragi. Ci \u201eprzemytnicy\u201d opowiedzieli mi dwie historie. W wakacje moja asystentka z Keston, studentka, wypo\u017cyczy\u0142a na podr\u00f3\u017c ma\u0142y samoch\u00f3d. Na powielacz i ksi\u0105\u017cki w baga\u017cniku rzuci\u0142a sprz\u0119t campingowy, mena\u017ck\u0119, termos, koce, namiot, szmaty i inne rzeczy. Baga\u017cnik by\u0142 ma\u0142y, wystarczy\u0142o tylko si\u0119gn\u0105\u0107 pod t\u0119 warstw\u0119. Przed granic\u0105 czechos\u0142owack\u0105, po niemieckiej stronie przej\u015bcia Rozvadov dosta\u0142a cykora. Na g\u00f3rce zobaczy\u0142a katolick\u0105 kapliczk\u0119 \u015bwi\u0119tej El\u017cbiety i b\u0119d\u0105c jako tako wierz\u0105c\u0105 anglikank\u0105 posz\u0142a si\u0119 tam pomodli\u0107, obiecuj\u0105c, \u017ce je\u017celi przejedzie, wst\u0105pi do Ko\u015bcio\u0142a katolickiego. Na przej\u015bciu stali celnicy, ten najm\u0142odszy, jaki\u015b przystojniaczek w w\u0105skich spodniach, podszed\u0142, by obejrze\u0107 samoch\u00f3d. Jean by\u0142a podejrzana ju\u017c przez to, \u017ce podr\u00f3\u017cowa\u0142a samotnie. \u017beby zaj\u0105\u0107 uwag\u0119 celnik\u00f3w, mia\u0142a te\u017c jeszcze na pod\u0142odze mi\u0119dzy siedzeniami nawrzucane sterty grat\u00f3w. Ten m\u0142ody musia\u0142 si\u0119 porz\u0105dnie zgi\u0105\u0107, wtedy p\u0119k\u0142y mu spodnie na ty\u0142ku, ods\u0142oni\u0142y wymi\u0119toszone gacie. Wywo\u0142a\u0142o to salw\u0119 \u015bmiechu u jego koleg\u00f3w, facet uciek\u0142 do kanciapy, celnicy za\u015b machn\u0119li na Jean, niech sobie jedzie. M\u00f3g\u0142 to by\u0107 przypadek, niemniej ta dziewczyna wst\u0105pi\u0142a do katolickiego Ko\u015bcio\u0142a a po \u015blubie przeszed\u0142 na katolicyzm r\u00f3wnie\u017c jej m\u0105\u017c.<\/p>\n\n\n\n Drugi przypadek: m\u00f3j angielski kolega ze studi\u00f3w d\u0142ugo si\u0119 zastanawia\u0142, czy pojedzie. Ostatecznie wymy\u015bli\u0142em dla niego prawie bezpieczny spos\u00f3b pokonania granicy. Poci\u0105giem w sylwestrow\u0105 noc, kiedy stra\u017c graniczna z pewno\u015bci\u0105 b\u0119dzie napita. Poci\u0105g by\u0142 prawie pusty. Dosiad\u0142 si\u0119 do przedzia\u0142u, w kt\u00f3rym podr\u00f3\u017cowa\u0142o starsze ma\u0142\u017ce\u0144stwo, Amerykanie, i zdenerwowany oczekiwa\u0142 na kontrol\u0119. Przysz\u0142a pani w mundurze, wstawi\u0142a Amerykanom piecz\u0105tki do paszportu, walizek nie sprawdza\u0142a, a odwracaj\u0105c si\u0119, nieomal uderzy\u0142a go \u0142okciem w twarz. Cud. Ona go bowiem nie widzia\u0142a. By\u0142 niewidzialny. Czy naprawd\u0119 nie mia\u0142 piecz\u0105tki w paszporcie? Nie odwa\u017cy\u0142em si\u0119 go dopyta\u0107.<\/p>\n\n\n\n Najwybitniejszy \u017cydowski filozof Majmonides w XII wieku napisa\u0142, \u017ce nadprzyrodzone cuda s\u0105 rzadkie i dotycz\u0105 Pana i wiary. B\u00f3g zazwyczaj pos\u0142uguje si\u0119 naturalnymi si\u0142ami, nie zmuszaj\u0105c cz\u0142owieka, \u017ceby wierzy\u0142. Kiedy \u017bydzi na ucieczce z Egiptu przeszli przez Morze Trzcin, podni\u00f3s\u0142 si\u0119 straszliwy wiatr i wody zatopi\u0142y wojska faraona. My powinni\u015bmy u\u015bwiadamia\u0107 sobie raczej cuda stworzonego \u015bwiata, powstanie \u017cycia, cud my\u015bli niezale\u017cnej od materii, cud muzyki, mi\u0142o\u015bci i przyja\u017ani. Codzienno\u015b\u0107 jest cudowna, wbrew temu, \u017ce przywykli\u015bmy do niej.<\/p>\n\n\n W zako\u0144czeniu Pa\u0144skiej ksi\u0105\u017cki Catholic Poland przytoczono s\u0142owa kard. Macharskiego, kt\u00f3ry okres stanu wojennego nazwa\u0142 ponownym chrztem Polski. To by\u0142o w 1982 roku. Jak scharakteryzowa\u0142by Pan okres, przez kt\u00f3ry Polska przechodzi obecnie?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Nie potrafimy scharakteryzowa\u0107 dzisiejszego czasu, jeste\u015bmy \u201ewsp\u00f3\u0142cze\u015bnikami\u201d. Wydarze\u0144 w Polsce te\u017c obecnie nie \u015bledz\u0119. Jednak wiadomo, \u017ce polski Ko\u015bci\u00f3\u0142 jest dzi\u015b pod presj\u0105 sekularnego liberalizmu i nie potrafi si\u0119 tym atakom przeciwstawi\u0107. Wystarczy kilka z\u0142ych ksi\u0119\u017cy i skandali. Ko\u015bci\u00f3\u0142 g\u0142osi \u015bwi\u0119to\u015b\u0107, wi\u0119c \u0142atwo go atakowa\u0107.<\/p>\n\n\n\n Katolicki nar\u00f3d powsta\u0142 w zasadzie przez po\u0142\u0105czenie nacjonalizmu i chrze\u015bcija\u0144stwa. Polacy jednak w XIX wieku zostali pozbawieni pa\u0144stwowo\u015bci, nar\u00f3d musia\u0142 si\u0119 okre\u015bli\u0107 wobec pruskiego militaryzmu i rosyjskiego prawos\u0142awnego imperium. Pa\u0144stwowo\u015b\u0107 zast\u0105pi\u0142 Ko\u015bci\u00f3\u0142, tak jak przez wieki w Irlandii.<\/p>\n\n\n\n Kiedy s\u0142abnie narodowa to\u017csamo\u015b\u0107, wiara staje si\u0119 spraw\u0105 czysto indywidualn\u0105. Ko\u015bci\u00f3\u0142 w ten spos\u00f3b traci kolektywnego sojusznika i rozpoczyna si\u0119 nowa misja, trzeba znacznie lepiej kszta\u0142ci\u0107 ksi\u0119\u017cy, walczy\u0107 o nawr\u00f3cenia. Ko\u015bci\u00f3\u0142 rzymski by\u0142 od edyktu mediola\u0144skiego zale\u017cny od konwertyt\u00f3w, chrze\u015bcija\u0144stwo nie by\u0142o rodzime, pochodzi\u0142o z obcej \u017cydowskiej cywilizacji. Mia\u0142 w\u0142adz\u0119 na r\u00f3wni z cesarsk\u0105, w zwi\u0105zku z tym mno\u017cy\u0142y si\u0119 zast\u0119py konwertyt\u00f3w, r\u00f3wnie\u017c dla kariery, a poga\u0144stwo zosta\u0142o wyp\u0119dzone do podziemia. Jednak nigdy nie uda\u0142o si\u0119 go zniszczy\u0107. Polska przechodzi przez op\u00f3\u017aniony kryzys wiary, katolicka Irlandia i Malta ju\u017c dawno zosta\u0142y poch\u0142oni\u0119te przez lewicowy liberalizm. Jednak zachodnia lewica strasznie przegi\u0119\u0142a ze swoim progresywizmem, dodatkowo wzi\u0119\u0142a w obron\u0119 islam, powsta\u0142a polityczna religia progresywizmu i wielu b\u0119dzie upatrywa\u0107 ratunek w chrze\u015bcija\u0144stwie, tak jak w czasach komunizmu. W mediach anglosaskich coraz cz\u0119\u015bciej pojawiaj\u0105 si\u0119 konwertyci: katolicy i \u017bydzi. Dziennik The Telegraph ma ich w swoich szeregach nawet sze\u015bciu, najbardziej znany w\u015br\u00f3d nich to Charles Moore, z The New York Times komentator David Brooks, znana w ca\u0142ym \u015bwiecie Ayaan Hirsi Ali, bardzo wp\u0142ywowy jest kanadyjski psycholog Jordan Peterson. W\u0142a\u015bnie teraz czytam bestseller T. Hollanda Dominion The Making of the Western Mind, s\u0105 to ju\u017c setki nazwisk, proces zosta\u0142 wi\u0119c ju\u017c uruchopmiony. Takie bestsellery ukazuj\u0105 si\u0119 we wszystkich krajach.<\/p>\n\n\n\n Najmocniejsz\u0105 broni\u0105 Ko\u015bcio\u0142a by\u0142 celibat, czyli zakony i ich intelektualny wp\u0142yw. To one zbudowa\u0142y \u015bredniowieczn\u0105 cywilizacj\u0119. Jest to odwieczna walka duchowa.<\/p>\n\n\n\n Obumieranie europejskiej cywilizacji?<\/strong><\/p>\n\n\n\n Czy solidarno\u015b\u0107, to wy\u0142\u0105cznie polski fenomen, czy te\u017c mo\u017cna j\u0105 w pewnych okresach i zjawiskach zaobserwowa\u0107 w\u015br\u00f3d narod\u00f3w Europy \u015arodkowej, chocia\u017cby z powodu wsp\u00f3lnie wyznawanych warto\u015bci, wsp\u00f3lnoty losu, interes\u00f3<\/em><\/strong>w?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Solidarno\u015b\u0107 jako masowy ruch opozycyjny mog\u0142a powsta\u0107 wy\u0142\u0105cznie w Polsce, przede wszystkim dzi\u0119ki wtedy jeszcze silnej katolickiej opozycji wobec okupacyjnej ateistycznej sowieckiej dyktatury. Nar\u00f3d i wiara od dawna by\u0142y sojusznikami, wszyscy pami\u0119tali o tradycji przedmurza chrze\u015bcija\u0144stwa. Przecie\u017c wojna z bolszewizmem w 1920 roku i walka z hitleryzmem, to nic innego ni\u017c walka z poga\u0144skim barbarzy\u0144stwem. A polska powojenna historia, najpierw desperacki op\u00f3r narodu wym\u0119czonego podczas wojny, p\u00f3\u017aniej strajki 1956, 1970 i 1980 roku \u2013 to by\u0142o gdzie indziej niemo\u017cliwe, za wyj\u0105tkiem powstania na W\u0119grzech. Ujarzmione narody wyzwoli\u0142 dopiero upadek sowieckiego re\u017cimu.<\/p>\n\n\n\n Czy jednak w przypadku Czech i Moraw nie mo\u017cna si\u0119 w podobny spos\u00f3b odwo\u0142a\u0107 do kontinuum chrze\u015bcija\u0144skiej kultury, do \u201ebarokowego fenomenu\u201d w czeskiej mentalno\u015bci, na jaki wskazywa\u0142 opozycjonista i pisarz Zden\u011bk Rotrekl czy wcze\u015bniej historyk kultury Zden\u011b<\/em><\/strong>k Kalista? <\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Barok oczywi\u015bcie odgrywa w czeskiej historii zasadnicz\u0105 rol\u0119, o uratowanie j\u0119zyka czeskiego w XVII wieku zas\u0142u\u017cyli si\u0119 wy\u0142\u0105cznie jezuici, odrodzenie narodowe jednak p\u00f3\u017aniej opanowali zwolennicy o\u015bwiecenia na czele z ojcem narodu, za jakiego jest uwa\u017cany Franti\u0161ek Palack\u00fd. Stopniowo szerzy si\u0119 sekularyzacja, nadchodzi, tak jak w Niemczech, \u201eLos von Rom Bewegung\u201d, czyli wzmacnia si\u0119 czeskie nastawienie przeciwko Rzymowi.<\/p>\n\n\n\n A jednak najwi\u0119ksza antykomunistyczna manifestacja u nas mia\u0142a miejsce w 1985 podczas pielgrzymki wiernych na Velehrad\u2026<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Twardo prze\u015bladowany i niszczony Ko\u015bci\u00f3\u0142 w Czechos\u0142owacji przyci\u0105ga\u0142 od lat pi\u0119\u0107dziesi\u0105tych wiele wnikliwych osobowo\u015bci. Zastanawiaj\u0105ce jest nawr\u00f3cenie czy konwersja poet\u00f3w \u2013 Vladim\u00edra Holana, Ivana Divi\u0161a, Josefa Jedli\u010dki, Anton\u00edna Bartu\u0161ka, Josefa Palivca, filozofa Rio Preisnera i wielu innych intelektualist\u00f3w. Czeska katolicka poezja jest absolutnie wyj\u0105tkowa w swoim buncie, w rewolcie wobec pogan. \u201eNie kochacie nawet samych siebie, nie m\u00f3wi\u0105c o bli\u017anich\u201d, napisa\u0142 Holan w wierszu Do wrog\u00f3w. Czeska kultura jest \u015bwiecka, jej pod\u0142o\u017ce jednak zosta\u0142o katolickie, co teraz wida\u0107 po liczbie nawr\u00f3conych – w poprzednim roku to by\u0142y prawie dwa tysi\u0105ce os\u00f3b. Aktywna katolicka opozycja w latach 80, kiedy re\u017cim upada\u0142, by\u0142a dziesi\u0119ciokrotnie liczniejsza ni\u017c Charta 77. Masowa manifestacja na Velehradzie by\u0142a jednak wyj\u0105tkowa z tego powodu, \u017ce t\u0142umnie przybyli tam r\u00f3wnie\u017c S\u0142owacy.<\/p>\n\n\n\n <\/p>\n\n\n\n <\/p>\n\n\n\n Jak Pan ocenia dzisiejsze relacje mi\u0119dzy Polakami i Czechami? Jak si\u0119 na nich odbija poziom wzajemnej wiedzy?<\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Stan jest taki sam jak w mojej m\u0142odo\u015bci, w latach 60. Praktycznie ca\u0142kowita ignorancja i oboj\u0119tno\u015b\u0107. Te kilka reporta\u017cy i komentarzy na temat Polski pisz\u0105 dzi\u015b ludzie w wi\u0119kszo\u015bci negatywnie nastawieni wobec \u201ezacofanego katolickiego kraju\u201d. Informacje czerpi\u0105 z Brukseli i z lewicowych zachodnich medi\u00f3w, takich jak przyk\u0142adowo Politico. Kiedy by\u0142em wydawc\u0105 w praskiej Academii, (pa\u0144stwowe wydawnictwo naukowe), zaskoczy\u0142o mnie znikome zainteresowanie polsk\u0105 literatur\u0105. Wyda\u0142em dziesi\u0119\u0107 tom\u00f3w t\u0142umacze\u0144, a wszystkie te ksi\u0105\u017cki przepad\u0142y. Jedynym pewnikiem jest do dzi\u015b Faraon. W Polsce by\u0142o kiedy\u015b niezwyk\u0142e zainteresowanie czesk\u0105 literatur\u0105, w Czechach jednak w ci\u0105gu ostatnich 30 lat nikt nie napisa\u0142 niczego sensownego. Osobiste relacje mi\u0119dzy Czechami i Polakami s\u0105 przyjacielskie, ostatnio nawet Polska sta\u0142a si\u0119 celem czeskich turyst\u00f3w. Na poziomie mi\u0119dzynarodowym odnosi si\u0119 jednak wra\u017cenie, jakby te dwa pa\u0144stwa nie mia\u0142y wsp\u00f3lnych interes\u00f3w. Przywo\u0142uj\u0105c s\u0142owa Mamy \u2013 Czesi s\u0105 wobec Brukseli s\u0142u\u017calscy.<\/p>\n\n\n\n Pan kiedy\u015b stwierdzi\u0142, \u017ce konserwaty\u015bci \u201enie mog\u0105 w dzisiejszym spo\u0142ecze\u0144stwie przewa\u017cy\u0107, s\u0105 ideologicznie s\u0142absi, tylko broni\u0105 odziedziczone zasady i tradycj\u0119 upadaj\u0105cej cywilizacji\u201d. Czy taka diagnoza jest nieodwrotnie wa\u017cna r\u00f3wnie\u017c obecnie, kiedy zmienia si\u0119 sytuacja w USA, ale mo\u017ce te\u017c we Francji i w Niemczech?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Uwa\u017cam ten stan za niezmienny, aczkolwiek cud\u00f3w nigdy nie mo\u017cna wykluczy\u0107. Europejska cywilizacja traci swoje judeochrze\u015bcija\u0144skie korzenie, obraz \u015bwiata z Ksi\u0119gi Rodzaju, etyczny monoteizm Dekalogu jest w rozsypce, poddaje si\u0119 wizji w\u0119\u017ca z raju: b\u0119dziecie jak Bogowie decyduj\u0105cy o tym, co jest dobre i co z\u0142e. Masowy przyp\u0142yw muzu\u0142man\u00f3w znacz\u0105co nadwyr\u0119\u017cy\u0142 sp\u00f3jno\u015b\u0107 spo\u0142eczn\u0105. Aczkolwiek to prawda, \u017ce ideologia progresywizmu obecnie ma si\u0119 nieciekawie. Wyros\u0142a z wyobra\u017ce\u0144 o egalitarnej sprawiedliwo\u015bci, inkluzji etnicznych mniejszo\u015bci, ale te\u017c tych dziwackich, seksualnych, a \u201ecancel culture\u201d przesz\u0142a od pierwotnego liberalizmu na pozycje ekstremalne \u2013 w zwi\u0105zku z tym wi\u0119kszo\u015bci ludzi wydaje si\u0119, \u017ce jej zwolennicy postradali zdrowy rozs\u0105dek. Przekszta\u0142ci\u0142a si\u0119 w fanatyczn\u0105 polityczn\u0105 religi\u0119 i jest ca\u0142kiem mo\u017cliwe, \u017ce teraz ponownie skurczy si\u0119 do postaci w\u0105skiej sekty. Nie mo\u017cna bez ko\u0144ca twierdzi\u0107, \u017ce istniej\u0105 wi\u0119cej ni\u017c dwie p\u0142ci. A jak\u0105 warto\u015bci\u0105 mia\u0142o by by\u0107 r\u00f3\u017cnorodne spo\u0142ecze\u0144stwo, skoro nie umo\u017cliwia dogadania si\u0119 ludzi nawet w zasadniczych sprawach? Jak w takich okoliczno\u015bciach rozmawia\u0107 o jakiej\u015b demokracji? D\u0105\u017cenie do narzucenia ludziom bezsensownego obrazu \u015bwiata ju\u017c zaczyna by\u0107 postrzegane jako opresja.<\/p>\n\n\n\n Jak przej\u0119cie prze Donalda Trumpa urz\u0119du prezydenta USA mo\u017ce zmieni\u0107 geopolityczn\u0105 sytuacj\u0119 Europy \u015arodkowej, jak mo\u017ce wp\u0142yn\u0105\u0107 na relacje w naszym regionie?<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Za wcze\u015bnie jest na odpowied\u017a. Wiemy tylko, \u017ce Trump nienawidzi ideologii progresizmu i ca\u0142y ten cyrk ko\u0142o genderyzmu si\u0119 sko\u0144czy. Zach\u00f3d powr\u00f3ci do przekonania, \u017ce istniej\u0105 tylko dwie p\u0142ci\u2026 On jest r\u00f3wnie\u017c krytyczny wobec EU, uznaje \u0142ad pa\u0144stw narodowych i z pewno\u015bci\u0105 EU jako\u015b os\u0142abi. Ju\u017c samo wstrzymanie dotacji do bezemisyjnej gospodarki i samochod\u00f3w elektrycznych w Stanach ca\u0142kowicie uniewa\u017cni unijny \u201eGreen Deal\u201d i unaoczni jego absurdalno\u015b\u0107. Wobec Polski jest Trump bardzo pozytywnie nastawiony. Prosz\u0119 sobie przypomnie\u0107 jego przem\u00f3wienie w Warszawie. Wiele b\u0119dzie zale\u017ca\u0142o od jego polityki wobec Rosji. To wszystko stoi na razie pod znakiem zapytania.<\/p>\n\n\n\n Dzi\u0119kuj\u0119 za rozmow\u0119.<\/em><\/strong><\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n Rozmow\u0119 Lucie Szymanowskiej Alexandrem Tomsk\u00fdm przeprowadzono korespondencyjnie w dniach 14 stycznia \u2013 4 lutego 2025.<\/p>\n\n\n\n <\/p>\n\n\n\n <\/p>\n\n\n\n <\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n <\/p>\n\n\n\n .<\/p>\n\n\n\n Fragmenty ksi\u0105\u017cki Alexandra Tomskiego Catholic Poland<\/em> (t\u0142umaczenie z angielskiego wydania)<\/p>\n\n\n\n Wst\u0119p:<\/p>\n\n\n\n Domie z\u0142oty, pomagasz tym,<\/strong> co wp\u00f3\u0142-przegrani, Hilaire Belloc[2]<\/a><\/p>\n\n\n\n Ducha polskiego oporu podsumowuje opis narodowego sanktuarium w Cz\u0119stochowie w wierszu Belloca. Powsta\u0142 on po niezwyk\u0142ym – niekt\u00f3rzy powiedzieliby, \u017ce cudownym – zwyci\u0119stwie s\u0142abo uzbrojonego wojska niepodleg\u0142ej Rzeczpospolitej nad liczebnie znacznie silniejsz\u0105 armi\u0105 naje\u017ad\u017ac\u00f3w ze Zwi\u0105zku Radzieckiego w 1920 roku. Si\u0142y bolszewickie planowa\u0142y, wed\u0142ug s\u0142\u00f3w Lenina, \u201emaszerowa\u0107 po trupie Polski ku zwyci\u0119stwu \u015bwiatowej rewolucji\u201d. Taki buntowniczy duch jest dzi\u015b w \u015bwiecie raczej przedmiotem ubolewania ni\u017c pochwa\u0142y tych, kt\u00f3rzy nie czuj\u0105 ani nie rozumiej\u0105 ludzkiej t\u0119sknoty za wolno\u015bci\u0105. Dla politycznych realist\u00f3w, zar\u00f3wno lewicowych, jak i prawicowych, Polska ponownie sta\u0142a si\u0119 niebezpieczn\u0105 zagadk\u0105: nar\u00f3d niechc\u0105cy przyj\u0105\u0107 zasad\u0119, \u017ce lepiej by\u0107 czerwonym ni\u017c martwym, chyba nawet zas\u0142uguje na pora\u017ck\u0119. W \u017cyciu jednostek i w historii narod\u00f3w jednak paradoksalnie zdarzaj\u0105 si\u0119 sytuacje, w kt\u00f3rych, aby przetrwa\u0107, lepiej by\u0107 martwym ni\u017c zmuszonym do kolaboracji ze z\u0142em. Takie zawsze by\u0142o chrze\u015bcija\u0144skie rozumienie \u017cycia, a Polska pozosta\u0142a krajem chrze\u015bcija\u0144skim.<\/p>\n\n\n\n Do czasu wyboru Jana Paw\u0142a II, papie\u017ca z Polski, kt\u00f3rego si\u0142a wiary w po\u0142\u0105czeniu z ciep\u0142\u0105, s\u0142owia\u0144sk\u0105 osobowo\u015bci\u0105 skupi\u0142a uwag\u0119 milion\u00f3w, zosta\u0142o napisane bardzo niewiele na temat jego ojczyzny, kraju paradoks\u00f3w ukrytego na p\u00f3\u0142nocno-wschodnim kra\u0144cu Europy. Klimat jest tam raczej ch\u0142odny, rozleg\u0142e, jednostajne r\u00f3wniny przyci\u0105gaj\u0105 zimne wiatry nawet latem. Jednak ludzie s\u0105 ciepli i go\u015bcinni, co kontrastuje z tward\u0105 bizantyjsk\u0105 biurokracj\u0105, kt\u00f3ra w kraju zapanowa\u0142a. Pomimo ba\u0142tyckiego klimatu, Polacy maj\u0105 niemal \u015br\u00f3dziemnomorsk\u0105 mentalno\u015b\u0107: s\u0105 romantyczni, ekstrawaganccy, rozdarci i temperamentni.<\/p>\n\n\n\n Najwi\u0119kszym paradoksem jest w Polsce Ko\u015bci\u00f3\u0142 katolicki. Do niedawnego spadku liczby swoich cz\u0142onk\u00f3w, Polska Partia Komunistyczna zdo\u0142a\u0142a rozszerzy\u0107 w\u0142asne szeregi do prawie trzech milion\u00f3w. Pa\u0144stwowy ateizm i propaganda s\u0105 wspierane przez pot\u0119\u017cny system odstraszania, maj\u0105cy zabroni\u0107 awansu katolik\u00f3w w miejscach pracy i wprowadzaj\u0105cy wiele innych administracyjnych \u015brodk\u00f3w, kt\u00f3re utrudniaj\u0105 dzia\u0142alno\u015b\u0107 Ko\u015bcio\u0142a. Wszystko to jednak nie przeszkodzi\u0142o 90 procentom ludno\u015bci, by si\u0119 otwarcie przyznawa\u0142a do katolicyzmu. Pomimo wszystkich cierpie\u0144 i prze\u015bladowa\u0144, ko\u015bcio\u0142y nadal s\u0105 wype\u0142nione po brzegi i t\u0142umy wiernych zbieraj\u0105 si\u0119 tam nawet w ci\u0105gu tygodnia. Wielu obserwator\u00f3w, kt\u00f3rzy na d\u0142ugo przed powstaniem Solidarno\u015bci zauwa\u017cyli, i\u017c dla wi\u0119kszo\u015bci Polak\u00f3w kolejne rz\u0105dy to tylko marionetki kolaboruj\u0105ce z okupantem, interpretowa\u0142o t\u0119 masowa frekwencj\u0119 w ko\u015bcio\u0142ach po prostu jako spos\u00f3b obywateli na zademonstrowanie w\u0142asnego patriotyzmu i dezaprobaty wobec komunistycznych w\u0142adc\u00f3w. Niew\u0105tpliwie jest w tym jakie\u015b ziarno prawdy, ale setki uroczysto\u015bci religijnych, kt\u00f3re odbywaj\u0105 si\u0119 w ci\u0105gu roku liturgicznego, pokazuj\u0105, \u017ce to, co wydaje si\u0119 zwyk\u0142ym paradoksem, jest w rzeczywisto\u015bci tajemnic\u0105. (\u2026)<\/p>\n\n\n\n Fragment dot. sytuacji Ko\u015bcio\u0142a w Polsce w latach 70, w tym w Diecezji Przemyskiej:<\/p>\n\n\n\n (\u2026) 3 marca 1971 r. spotkanie premiera z kardyna\u0142em Wyszy\u0144skim by\u0142o szeroko reklamowane przez gazety rz\u0105dowe i paxowskie, kt\u00f3re wychwala\u0142y dobre intencje obu stron. Ko\u015bci\u00f3\u0142 otrzyma\u0142 pozwolenie na budow\u0119 kilku ko\u015bcio\u0142\u00f3w, nie rozwa\u017cano jednak \u017cadnych zasadniczych ust\u0119pstw. Rz\u0105d zamiast tego postanowi\u0142 omin\u0105\u0107 polsk\u0105 hierarchi\u0119, nawi\u0105zuj\u0105c kontakty z niekt\u00f3rymi \u0142atwowiernymi watyka\u0144skimi dyplomatami. Budowanie takich stosunk\u00f3w wykorzystano w oficjalnej propagandzie do podkre\u015blenia \u017cyczliwo\u015bci rz\u0105du wobec Ko\u015bcio\u0142a; polska hierarchia jednak szybko zm\u0119czy\u0142a si\u0119 s\u0142uchaniem ci\u0105g\u0142ej propagandy g\u0142osz\u0105cej \u201eszacunek dla wsp\u00f3lnoty katolickiej\u201d, podczas gdy w rzeczywisto\u015bci obieg katolickich gazet nadal by\u0142 ograniczany, cenzura pozostawa\u0142a w dalszym ci\u0105gu bezwzgl\u0119dna, a seminarzy\u015bci wci\u0105\u017c byli wcielani do wojska.<\/p>\n\n\n\n Z og\u00f3lnego poczucia frustracji w\u015br\u00f3d wiernych wyros\u0142a nowa postawa wobec re\u017cimu i jego licznych restrykcji wobec Ko\u015bcio\u0142a. Ludzie zdali sobie spraw\u0119, \u017ce na ile to tylko mo\u017cliwe, powinni organizowa\u0107 swoje \u017cycie religijne bez pytania lub informowania w\u0142adz (\u2026) W Diecezji Przemyskiej wybudowano ponad sto ko\u015bcio\u0142\u00f3w bez pa\u0144stwowego zezwolenia, a m\u0119\u017cczy\u017ani na budowie udawali, \u017ce wznosz\u0105 budynki gospodarcze. Nieustannie dochodzi\u0142o do star\u0107 z milicj\u0105: odgradzano ca\u0142e tereny, odcinano dostawy pr\u0105du i wody. Ksi\u0119\u017cy z Diecezji Przemyskiej karano wysokimi grzywnami, jednak ich energiczny biskup Ignacy Tokarczuk uparcie zach\u0119ca\u0142 ich do przeciwstawiania si\u0119 w\u0142adzom. Sam cz\u0119sto przyje\u017cd\u017ca\u0142 w nocy i konsekrowa\u0142 nowo wybudowane \u015bwi\u0105tynie.<\/p>\n\n\n\n (\u2026) Od czasu licznych protest\u00f3w intelektualist\u00f3w przeciwko zmianom Konstytucji w latach 1975-76, system spo\u0142eczno-polityczny w Polsce cz\u0119sto by\u0142 przez Ko\u015bci\u00f3\u0142 opisywany jako g\u0142\u0119boko niemoralny i sprzeczny z katolick\u0105 nauk\u0105 spo\u0142eczn\u0105. Biskup Tokarczuk wyg\u0142osi\u0142 w \u015arod\u0119 Popielcow\u0105 1976 r. w katedrze przemyskiej kazanie, w kt\u00f3rym podsumowa\u0142 sytuacj\u0119 w Polsce. Jej obywatele, jak powiedzia\u0142, zmuszani s\u0105 do \u017cycia w k\u0142amstwie; obiecano im wybory, ale chodzi tylko o potwierdzanie z g\u00f3ry wybranych kandydat\u00f3w; m\u00f3wiono im, \u017ce s\u0105 r\u00f3wni, ale niekt\u00f3rzy s\u0105 r\u00f3wniejsi od innych; pomimo oficjalnych deklaracji o normalizacji stosunk\u00f3w Ko\u015bci\u00f3\u0142-pa\u0144stwo, polscy katolicy nie mog\u0105 swobodnie budowa\u0107 ko\u015bcio\u0142\u00f3w ani swobodnie publikowa\u0107, a na wiernych wywierane s\u0105 naciski, aby porzucili swoj\u0105 wiar\u0119. Biskup Tokarczuk m\u00f3wi\u0142 r\u00f3wnie\u017c, \u017ce w Polsce istnieje gorszy od kapitalizmu kapitalizm pa\u0144stwowy: pracownicy nie mog\u0105 strajkowa\u0107, a pracodawca kontroluje zwi\u0105zki zawodowe i s\u0105dy \u2013 po prostu wszystko.[3]<\/a><\/p>\n\n\n\n Cho\u0107 nieliczni biskupi przemawiali tak bez ogr\u00f3dek jak biskup Tokarczuk, stopniowo przekonywali si\u0119, \u017ce tylko konsekwentna oddolna presja mo\u017ce przynie\u015b\u0107 wymierne rezultaty. Za fasad\u0105 uprzejmych s\u0142\u00f3w rz\u0105du i nalegania biskup\u00f3w, by przy okazji obrony praw obywatelskich nie podkopywa\u0107 systemu politycznego, konflikt ideologiczny si\u0119 nasila\u0142. (\u2026)<\/p>\n\n\n\n Po strajkach w Radomiu, P\u0142ocku i Ursusie w czerwcu 1976 r., kt\u00f3re zmusi\u0142y rz\u0105d do wycofania podwy\u017cek cen \u017cywno\u015bci, Ko\u015bci\u00f3\u0142 stan\u0105\u0142 w obronie uwi\u0119zionych robotnik\u00f3w i protestowa\u0142, kiedy kolejni robotnicy byli w ramach retorsji zwalniani z pracy i bici. Przyw\u00f3dcy Ko\u015bcio\u0142a argumentowali, \u017ce pok\u00f3j, porz\u0105dek i efektywno\u015b\u0107 gospodarcz\u0105 mo\u017cna przywr\u00f3ci\u0107 tylko zdobywaj\u0105c zaufanie ludzi, a to mo\u017cna osi\u0105gn\u0105\u0107 tylko poprzez poszanowanie praw cz\u0142owieka. Tym razem jednak Ko\u015bci\u00f3\u0142 nie by\u0142 osamotniony w pr\u00f3bach wywarcia presji na rz\u0105d. W obronie robotnik\u00f3w powsta\u0142 niewielki komitet intelektualist\u00f3w. Od tego czasu, pomimo n\u0119kania przez policj\u0119, rozwin\u0105\u0142 si\u0119 pot\u0119\u017cny ruch dysydencki. (\u2026)<\/p>\n\n\n\n Zako\u0144czenie dotycz\u0105ce okresu po wprowadzeniu stanu wojennego:<\/p>\n\n\n\n (\u2026) Czy duch polskiego narodu mo\u017ce przetrwa\u0107 tak\u0105 napa\u015b\u0107? Prosta odpowied\u017a na to pytanie by\u0142aby przecz\u0105ca, gdyby nie by\u0142o tu – jak wiele razy wcze\u015bniej – Ko\u015bcio\u0142a. Jak dot\u0105d Ko\u015bci\u00f3\u0142 jest jedyn\u0105 instytucj\u0105, kt\u00f3ra przetrwa\u0142a t\u0119 katastrof\u0119, gdy\u017c jest zbyt g\u0142\u0119boko wpleciony w tkank\u0119 codziennego \u017cycia. W sytuacji, kiedy ludzie musz\u0105 zg\u0142asza\u0107 nawet przyj\u0119cia urodzinowe, to w\u0142a\u015bnie w parafii mog\u0105 si\u0119 spotyka\u0107 i wymienia\u0107 informacjami. To tutaj mog\u0105 si\u0119 nawzajem wspiera\u0107, organizowa\u0107 zbi\u00f3rki \u017cywno\u015bci i pieni\u0119dzy dla swoich aresztowanych bliskich lub wysy\u0142a\u0107 do nich listy. Ko\u015bci\u00f3\u0142 daje im moralne i duchowe wsparcie poprzez modlitw\u0119 i sakramenty. Jako instytucja narodowa wypowiada si\u0119 r\u00f3wnie\u017c w ich imieniu wobec rz\u0105du. Trzy dni po zamachu stanu Episkopat za\u017c\u0105da\u0142 zwolnienia wszystkich wi\u0119\u017ani\u00f3w i wznowienia rozm\u00f3w z \u201eSolidarno\u015bci\u0105\u201d. Kilka dni p\u00f3\u017aniej arcybiskup J\u00f3zef Glemp napisa\u0142 list do genera\u0142a [Jaruzelskiego], domagaj\u0105c si\u0119 wstrzymania kampanii zwolnie\u0144 z pracy os\u00f3b, kt\u00f3re swoje sumienie stawiaj\u0105 ponad \u015brodki do \u017cycia. P\u00f3\u017aniej polski papie\u017c nazwa\u0142 wymuszane pod gro\u017ab\u0105 wyrzucenia z pracy \u201elojalki\u201d pogwa\u0142ceniem sumienia gorszym od zadania \u015bmierci fizycznej, przywo\u0142uj\u0105c przy tym s\u0142owa Chrystusa: \u201eNie b\u00f3jcie si\u0119 tych, kt\u00f3rzy zabijaj\u0105 cia\u0142o!\u201d.<\/p>\n\n\n\n Nikt nie wie, co si\u0119 stanie, je\u015bli w Polsce dojdzie do za\u0142amania gospodarczego. Ko\u015bci\u00f3\u0142 jednak pozostaje \u017ar\u00f3d\u0142em nadziei. Jak niedawno uj\u0105\u0142 to Prymas: \u201e\u017badne kajdany, \u017cadne przepisy, \u017cadne represje, \u017cadna przymusowa emigracja nie s\u0105 w stanie unicestwi\u0107 idea\u0142\u00f3w narodu. One istniej\u0105 w jego duszy\u201d. Wobec braku nadziei politycznej, duch musi przetrwa\u0107. Jak stwierdzi\u0142 abp. Macharski: \u201ePrze\u017cywamy po prostu kolejny etap dziej\u00f3w: to nowy chrzest Polski\u201d.<\/p>\n\n\n\n T\u0142um. LS<\/p>\n\n\n\n![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_1jpg-730x1024.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nAlexander Tomsk\u00fd podczas dnia otwartego Keston College, Oxford, 12 pa\u017adziernik 1985.<\/strong> Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_2jpg-730x1024.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\n Alexander Tomsk\u00fd w Keston College.<\/strong> Data nie ustalona. Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_3jpg-988x1024.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nAlexander Tomsk\u00fd (po lewej stronie u g\u00f3ry) podczas wizyty ks. Franciszka Blachnickiego w Keston College, prawdopodobnie w 1981 r.<\/strong> (<\/strong>Wg. informacji B. W\u00f3jcika ustalenie dok\u0142adnej daty wizyty ks. Blachnickiego w Keston College jest praktycznie niemo\u017cliwe, odwiedzi\u0142 on instytut przynajmniej dwukrotnie, przed 1981 r. i po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, kiedy pozosta\u0142 w Niemczech.)\u00a0 Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_4jpg-715x1024.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nNiesygnowana notatka w biuletynie\u00a0 Keston News Service\u00a0 z grudnia 1984 nt. ks. Stanis\u0142awa Ma\u0142kowskiego.<\/strong> A. Tomsk\u00fd podczas niniejszego wywiadu\u00a0 potwierdzi\u0142 swoje autorstwo. Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_5jpg-1024x690.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nAlexander Tomsk\u00fd i Jean Thompson, asystentka naukowa w Keston College, 1982 r<\/strong>. <\/strong>Wg. relacji A. Tomskiego, Jean Thompson bra\u0142a udzia\u0142 w przerzucie emigracyjnych wydawnictw do komunistycznej Czechos\u0142owacji. Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_6jpg-697x1024.jpg\")
<\/a><\/figure>\n\n\n\n![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_7-699x1024.jpg\")
<\/a><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\nNotatka Alexandra Tomskiego nt. sytuacji czeskiego Ko\u015bcio\u0142a, biuletyn\u00a0 Keston News Service\u00a0 z czerwca 1984. <\/strong>Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/01\/a.tomsky_foto2.jpg\")
<\/a>![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/01\/a.tomsky_foto3.jpg\")
<\/a>![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/01\/a.tomsky_foto4-1-1024x683.jpeg\")
<\/a><\/figure>\n\n\n\nSir Roger Scruton w 2019 r. podczas wizyty w Polsce z\u00a0okazji odznaczenia Orderem Zas\u0142ugi Rzeczypospolitej Polskiej oraz udzia\u0142u w IV Szczycie Przewodnicz\u0105cych Parlament\u00f3w Pa\u0144stw Europy \u015arodkowej i Wschodniej. Na zdj\u0119ciu r\u00f3wnie\u017c Alexander Tomsky, Jessica Douglas-Home (trzecia z lewej strony), Marek Matraszek (u g\u00f3ry z prawej strony) wraz z \u017con\u0105, Agnieszka Ko\u0142akowska (po prawej stronie), baronessa\u00a0Caroline Cox (po prawej stronie za R. Scrutonem), Zsolt N\u00e9meth (z przodu po lewej stronie), prof. Antoni Kami\u0144ski (drugi od lewej)<\/em>. Archiwum A. Tomskiego.<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/01\/Screenshot-2025-01-24-at-13-28-46-IMG_1313.WEBP-obraz-WEBP-401\u00d7640-pikseli-1-621x1024.png\"){kind=spacer}
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nOstatnia ksi\u0105\u017cka Rogera Scrutona t\u0142umaczona na j\u0119zyk czeski przez A. Tomskiego<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_8jpg-666x1024.jpg\")
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nOk\u0142adka ksi\u0105\u017cki Alexandra Tomskiego \u00a0Catholic Poland, Keston College 1982. <\/strong>Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
![\"\"](\"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wp-content\/uploads\/2025\/02\/foto_9jpg-671x1024.jpg\"){kind=spacer}
<\/a><\/figure><\/div>\n\n\nPierwsza strona ksi\u0105\u017cki Alexandra Tomskiego \u00a0Catholic Poland, Keston College 1982<\/strong>. Fot. ze zbior\u00f3w The Keston Center for Religion, Politics, and Society, Baylor University, Waco, Texas<\/em><\/h6>\n\n\n\n
Kaplico Miecza, Wie\u017co ze S\u0142oniowej Ko\u015bci<\/strong><\/p>\n\n\n\n
\n\n\n\n