{"id":7799,"date":"2024-08-28T17:19:54","date_gmt":"2024-08-28T17:19:54","guid":{"rendered":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/?p=7799"},"modified":"2024-09-17T12:25:33","modified_gmt":"2024-09-17T12:25:33","slug":"andrzej-mazur","status":"publish","type":"post","link":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/andrzej-mazur\/","title":{"rendered":"Andrzej Mazur"},"content":{"rendered":"

Rozmowa Marka Kuchci\u0144skiego z Andrzejem Mazurem<\/strong><\/p>\n\n\n\n

\n

Andrzej Mazur, <\/strong>b. ekspert PAN i UNESCO MaB Programme 13b.<\/p>\n\n\n\n

Marek Kuchci\u0144ski, <\/strong>redaktor Archiwum Wolno\u015bci, polityk, dzia\u0142acz niezale\u017cnej kultury.<\/p>\n\n\n\n

<\/p>\n<\/div>

\"\"<\/a><\/figure><\/div>\n\n\n\n

– Marek Kuchci\u0144ski: <\/strong>Dzie\u0144 dobry, dzisiaj, 1 lipca 2024 r., rozmawiam z Andrzejem Mazurem w siedzibie Przemyskiego Towarzystwa Kulturalnego – w Archiwum Wolno\u015bci Europy Karpat, nasza rozmowa przeprowadzana jest w cyklu Ludzie Europy Karpat. Pierwszy punkt, prosz\u0119 przedstaw si\u0119.<\/p>\n\n\n\n

– Andrzej Mazur: Andrzej Mazur moje imi\u0119 i nazwisko. Mo\u017cna powiedzie\u0107, \u017ce wychowa\u0142em si\u0119 i ca\u0142\u0105 m\u0142odo\u015b\u0107 sp\u0119dzi\u0142em w Przemy\u015blu. Natomiast urodzi\u0142em si\u0119 na Dolnym \u015al\u0105sku, 20 stycznia 1952 r., w miejscowo\u015bci Strachocin. Do Przemy\u015bla wraz z rodzicami przeprowadzili\u015bmy si\u0119 w 1954 roku.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Kilka zda\u0144 z w\u0142asnej biografii?<\/p>\n\n\n\n

– To jest dobre pytanie, dlatego \u017ce te kilkadziesi\u0105t lat sp\u0119dzonych w Przemy\u015blu do studi\u00f3w, kt\u00f3re zacz\u0105\u0142em w 1972 w Lublinie, na KUL-u, odbi\u0142o si\u0119 nie tyle na mojej osobowo\u015bci, ale na obyciu kulturalnym. Tutaj wida\u0107 jak otoczenie mo\u017ce wp\u0142ywa\u0107 na rozw\u00f3j cz\u0142owieka, Jechali\u015bmy dzisiaj z Krasiczyna, byli\u015bmy wczoraj na Kalwarii. Wsz\u0119dzie pi\u0119kne krajobrazy, a Przemy\u015bl jest rzeczywi\u015bcie pi\u0119knym miastem, nie traci nic ze swojego uroku. Pi\u0119kne ma r\u00f3wnie\u017c okolice, unikatow\u0105 przyrod\u0119, kt\u00f3ra r\u00f3\u017cni si\u0119 od np. skalnego Podhala.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Dzieci\u0144stwo, m\u0142odo\u015b\u0107, muzyka<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Do jakich szk\u00f3\u0142 chodzi\u0142e\u015b?<\/p>\n\n\n\n

– Edukacj\u0119 podstawow\u0105 zako\u0144czy\u0142em w najnowocze\u015bniejszej szkole w Przemy\u015blu tzw. \u201etysi\u0105clatce\u201d na ulicy Borelowskiego na Zasaniu.  By\u0142a to szko\u0142a budowana w ramach programu \u201e1000 szk\u00f3\u0142 na 1000-lecie\u201d, kt\u00f3ry wprowadzi\u0142 \u00f3wczesny I sekretarz PZPR towarzysz \u201eWies\u0142aw\u201d W\u0142adys\u0142aw Gomu\u0142ka. Mia\u0142a nowoczesn\u0105 sal\u0119 gimnastyczn\u0105, pe\u0142ny zestaw pomocy dydaktycznych i co najwa\u017cniejsze dla rodzic\u00f3w i uczni\u00f3w – by\u0142a tam sto\u0142\u00f3wka, w kt\u00f3rej mo\u017cna by\u0142o zje\u015b\u0107 \u015bniadanie: mleko, kaw\u0119 z mlekiem i bu\u0142ki ze wspania\u0142ym smarowid\u0142em z ameryka\u0144skich dar\u00f3w pomocowych dla Polski.  Nauka sz\u0142a mi dobrze, not\u0119 ko\u0144cow\u0105 w 7 klasie z fizyki za rozwi\u0105zanie prawa Ohma prof. \u017buk da\u0142 mi ju\u017c w I okresie.  W\u0142adze traktowa\u0142y \u201etysi\u0105clatk\u0119\u201d presti\u017cowo i \u015bci\u0105gn\u0119\u0142y do niej najlepszych nauczycieli ze szk\u00f3\u0142 podstawowych z Przemy\u015bla. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

Najlepsza matematyczka by\u0142a wtedy w szkole \u201e3\u201d na ul. Wodnej, tam gdzie teraz jest Urz\u0105d Miejski. I wzi\u0119\u0142a ze sob\u0105 wszystkich uczni\u00f3w, kt\u00f3rzy chcieli z ni\u0105 przej\u015b\u0107 do \u201etysi\u0105clatki\u201d, r\u00f3wnie\u017c i mnie. Do szko\u0142y \u201e3\u201d chodzi\u0142em ju\u017c od 6 roku \u017cycia \u2013 by\u0142em tzw. \u201ewunderkind\u201d cudowne dziecko, w wieku 5 lat czyta\u0142em gazety. Dyrektorem szko\u0142y by\u0142a pani Michalkiewicz \u00f3wczesna pose\u0142 na Sejm, kt\u00f3ra po zapoznaniu si\u0119 z moimi umiej\u0119tno\u015bciami przyj\u0119\u0142a mnie rok wcze\u015bniej bez wahania. Szko\u0142a by\u0142a dobrze prowadzona, pami\u0119tam do dzisiaj czyste wypastowane parkiety, a nawet spotkanie dla uczni\u00f3w ze s\u0142ynnymi pisarzami ksi\u0105\u017cek dla dzieci pa\u0144stwem Alin\u0105 i Czes\u0142awem Centkiewiczami. Lekcje religii by\u0142y wtedy w szkole, prowadzi\u0142 je ks. Franciszek Buczy\u0144ski. Dopiero po niezrozumia\u0142ym dla nas uczni\u00f3w konflikcie o szko\u0142\u0119 organistowsk\u0105 w Przemy\u015blu, religia odbywa\u0142a si\u0119 w Dworku Orzechowskiego, ko\u0142o katedry<\/strong>.<\/p>\n\n\n\n

– To jeste\u015bmy prawie \u017ce z jednej parafii, bo ja mieszka\u0142em na Podzamczu, na ul. Matejki i chodzi\u0142em do podstaw\u00f3wki nr 1 przy ul. Sienkiewicza. G\u0142\u00f3wne miejsce zabaw dla mnie to by\u0142 zamek, gdzie wspinali\u015bmy si\u0119 po murach, katedra, gdzie chodzili\u015bmy do ko\u015bcio\u0142a, Teatr Fredreum jeszcze ze starym, pi\u0119knym wystrojem wn\u0119trza przypominaj\u0105cego troch\u0119 lwowskie klimaty, po kt\u00f3rym nadal czuj\u0119 stare zapachy kurtyn, plac zamkowy, gdzie grali\u015bmy w pi\u0142k\u0119 i organizowali zabawy terenowe w policjant\u00f3w i z\u0142odziei, park i Podzamcze; otoczenie Rynku rzadziej, na Rybi Plac, to z mam\u0105 lub babci\u0105 chodzi\u0142em w dzieci\u0144stwie na zakupy, bo tam by\u0142o dawniej targowisko i z okolicznych wiosek przyje\u017cd\u017cali ludzie z furmankami pe\u0142nymi produkt\u00f3w, warzywa, kury, kr\u00f3liki itp. Z Tr\u00f3jk\u0105 to chyba rywalizowali\u015bmy w pi\u0142k\u0119 no\u017cn\u0105 na Polnej. Ale chodzili\u015bmy chyba te\u017c razem do szko\u0142y muzycznej, chocia\u017c ja troch\u0119 p\u00f3\u017aniej. Uczy\u0142em si\u0119 tam gry na skrzypcach u prof. Marusyna.<\/p>\n\n\n\n

– W\u0142a\u015bnie, chcia\u0142bym powiedzie\u0107 o edukacji muzycznej, nie zwi\u0105zanej z edukacj\u0105 formaln\u0105. Ju\u017c w podstaw\u00f3wce gra\u0142em na perkusji, mia\u0142em wspania\u0142ego przyjaciela Zbyszka Grygusia (ju\u017c nie \u017cyje) kt\u00f3rego rodzice muzykowali, i mieli w mieszkaniu zestaw instrument\u00f3w \u2013 kontrabas, fortepian, akordeon i perkusj\u0119. Zbyszek mieszka\u0142 na Jagiello\u0144skiej 9, a ja pod \u201e7\u201d tak, \u017ce mieli\u015bmy do siebie blisko. Po lekcjach spotykali\u015bmy si\u0119 u niego i grali\u015bmy, Zbyszek na fortepianie, a ja na perkusji. Zbyszek bra\u0142 prywatne lekcje na fortepianie i \u0142atwo gra\u0142 kawa\u0142ki Roya Orbisona czy Paula Anki. Pod koniec lat 60-tych grali\u015bmy ju\u017c ze Zbyszkiem i Wackiem Pud\u0142ockim \u2013 basowym gitarzyst\u0105 i wokalist\u0105 \u2013 w kasynie oficerskim \u201eGranica\u201d na ulicy Mickiewicza. Tak, \u017ce jak poszed\u0142em na studia w wieku lat 20 to prawie od 10 lat gra\u0142em w r\u00f3\u017cnych zespo\u0142ach big bitowych w Przemy\u015blu.  <\/strong><\/p>\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
Zesp\u00f3\u0142 “Sami swoi”. Od lewej: Tadeusz Dobrowolski, tr\u0105bka; Andrzej Mazur, perkusja; Antoni Guran, puzon; Wojciech Tarczy\u0144ski, wokal, kierownik zespo\u0142u; Wac\u0142aw Pud\u0142ocki, gitara basowa; Zbigniew Pachla, gitara prowadz\u0105ca. Scena \u00f3wczesnego Domu Kultury przy ulicy Konarskiego w Przemy\u015blu, 1970 rok.<\/em><\/figcaption><\/figure><\/div>\n\n\n

Trwa\u0142e, systematycznie kultywowane zami\u0142owanie do muzyki mam do dzisiaj, i teraz robi\u0105c korekt\u0119 tej rozmowy z tob\u0105, s\u0142ucham najnowszego longa Rolling Stones\u00f3w z czo\u0142owym hitem \u201eWhole Wide World\u201d.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

I tak od podstaw\u00f3wki a\u017c po studia moje \u017cycie obraca\u0142o si\u0119 wok\u00f3\u0142 zespo\u0142\u00f3w big bitowych. Mia\u0142o to swoje pot\u0119\u017cne plusy: uczy\u0142o systematyczno\u015bci i cierpliwo\u015bci poprzez cz\u0119ste pr\u00f3by, zach\u0119ca\u0142o do \u0107wiczenia kondycji \u2013 z Wackiem Pud\u0142ockim \u0107wiczyli\u015bmy judo w \u201ePolonii\u201d przemyskiej, zmusza\u0142o do \u015bledzenia nowo\u015bci z muzyki popularnej z ca\u0142ego \u015bwiata i polskiej, powa\u017cnego traktowania publiczno\u015bci w graniu na ubawach, a w nagrod\u0119 o ile by\u0142o si\u0119 dobrym je\u017adzi\u0142o si\u0119 na festiwale.   <\/strong><\/p>\n\n\n\n

W 1971<\/strong> roku wraz z zespo\u0142em OMEN z Okr\u0119gowego Terenu Las\u00f3w w Przemy\u015blu, na Zasaniu, pojechali\u015bmy na festiwal zespo\u0142\u00f3w big bitowych Polski Po\u0142udniowo-Wschodniej do Sanoka. Jury stanowi\u0142o dwoje popularnych i bardzo dobrych wtedy krytyk\u00f3w muzycznych Misia Zieli\u0144ska I Jacek Bromski. Wygrali\u015bmy festiwal a pani Misia i pan Jacek okre\u015blili nas \u201epolskimi Black Sabbath\u201d. \u201eBlack Sabbath\u201d z Wielkiej Brytanii by\u0142a najci\u0119\u017cej graj\u0105c\u0105 grup\u0105 na \u015bwiecie i prekursorem heavy metalu. Ten styl narzuci\u0142 nam nasz lider muzyczny Andrzej Kwa\u015bnicki \u201eKa\u015bka\u201d, bardzo oryginalny kompozytor. Jego kompozycja \u201eZielona ziemia\u201d do s\u0142\u00f3w przemyskiego poety Zbyszka Janusza zosta\u0142a wyr\u00f3\u017cniona zaproszeniem na nagrania do Polskiego Radia w Warszawie. Komplet wyr\u00f3\u017cnie\u0144 nale\u017cy uzupe\u0142ni\u0107 nagrod\u0105 publiczno\u015bci dla gitarzysty Andrzeja Owsianego. Na basie gra\u0142 Krzysiek \u0141ukasiewicz. Do wyst\u0119pu przygotowywa\u0142 nas Wojtek Tarczy\u0144ski.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

W 1971 roku by\u0142em ju\u017c na Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w koncercie \u201eDebiuty\u201d.  Z zespo\u0142em graj\u0105cym w klubie przemyskiego \u201eSpo\u0142em\u201d na ul 1 Maja. Grali\u015bmy tam do ta\u0144ca w ka\u017cdy weekend, a wraz z nami wspaniali nasi koledzy z przemyskich zespo\u0142\u00f3w:  Bracia Ostrowscy, Andrzej Sas, \u015bwietny gitarzysta ze szko\u0142y muzycznej o ksywce \u201eCebula\u201d, etc. Opiekunem zespo\u0142u by\u0142a pani Maria Maciebochowa, kt\u00f3ra bardzo o nas dba\u0142a. I to ona wys\u0142a\u0142a nas na festiwal. To by\u0142o ju\u017c nie regionalne przetarcie si\u0119 jak w Sanoku, a na czo\u0142owej presti\u017cowej imprezie og\u00f3lnopolskiej. Grali\u015bmy w nast\u0119puj\u0105cym sk\u0142adzie: Wojtek Lewandowski na organach, bracia Facowie na saksofonach, Zbyszek Lewicki na flecie, Maciek Macieboch na gitarze basowej, Wojtek Duchowicz na gitarze, i Andrzej Sawicki na gitarze prowadz\u0105cej, ja oczywi\u015bcie na b\u0119bnach. Mieli\u015bmy na scenie bardzo dobry sprz\u0119t, ja zapozna\u0142em si\u0119 z najlepsz\u0105 perkusj\u0105 \u015bwiata \u201eLudwigiem\u201d. Uda\u0142o si\u0119, zagrali\u015bmy bardzo dobrze, bez jednej wpadki. Co dla amator\u00f3w na du\u017cej presti\u017cowej scenie, po jednej pr\u00f3bie, jest du\u017cym osi\u0105gni\u0119ciem. Festiwal by\u0142 znakomity, w zasadzie sk\u0142ada\u0142 si\u0119 z dw\u00f3ch cz\u0119\u015bci: pr\u00f3b, i koncert\u00f3w. Na pr\u00f3bach i koncertach podziwiali\u015bmy popularnych wykonawc\u00f3w: Urszul\u0119 Sipi\u0144sk\u0105, Zdzis\u0142aw\u0119 So\u015bnick\u0105, Niebiesko-Czarnych, Siln\u0105 Grup\u0119 pod Wezwaniem, ABC i Halin\u0119 Fr\u0105ckowiak, Wojciecha M\u0142ynarskiego, etc.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Rekapituluj\u0105c, w wieku lat 20 przed p\u00f3j\u015bciem na studia, mia\u0142em ju\u017c do\u015bwiadczenia festiwalowe i obycie og\u00f3lnopolskie, na kt\u00f3re sk\u0142ada si\u0119 brak l\u0119ku przed wyst\u0119pami dla publiczno\u015bci, i brak tzw. tremy, czyli stresu, \u017ce mo\u017ce by\u0107 wpadka podczas wyst\u0119pu. Dalej, kontakt z g\u0142\u00f3wnymi postaciami zawodowej sceny muzyki popularnej, uczy\u0142 nowych technik gry, aran\u017cacji i w og\u00f3le rozumienia wsp\u00f3\u0142czesnej muzyki i sztuki scenicznej. Wiesz, w zasadzie trema jest zawsze, ale po wi\u0119kszych festiwalach cz\u0142owiek czuje si\u0119 pewniej.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

My zreszt\u0105, mam tutaj na my\u015bli koleg\u00f3w z kt\u00f3rymi gra\u0142em najd\u0142u\u017cej jak Wacek Pud\u0142ocki czy organista i pianista Andrzej Pelc, mieli\u015bmy sw\u00f3j bitowy styl: zero narkotyk\u00f3w, zero alkoholu, herbata, kawa, papierosy \u2013 tak, wino rzadko i niewiele, oraz \u0107wiczenia judo z Wackiem. Na randoli  zanim rozpocz\u0105\u0142 si\u0119 trening, musieli\u015bmy wykona\u0107 50 japo\u0144skich pompek i 35 japo\u0144skich przysiad\u00f3w. Mas\u0119 p\u0142ywali\u015bmy w lecie i opalali\u015bmy si\u0119. Wynika\u0142o to z braku dobrego sprz\u0119tu muzycznego, np. by\u0142 powszechny brak mikrofon\u00f3w przy perkusji, i trzeba by\u0142o gra\u0107 si\u0142owo, czyli trzeba by\u0142o mie\u0107 kondycj\u0119. Granie by\u0142o dodatkowym zaj\u0119ciem, g\u0142\u00f3wn\u0105 rzecz\u0105 wtedy by\u0142o uko\u0144czenie szko\u0142y \u015bredniej.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Dalej, byli\u015bmy te\u017c z konieczno\u015bci blisko poezji i literatury, zetkni\u0119cie si\u0119 z tek\u015bciarzami i poetami by\u0142o naturalne. Sam pisa\u0142em wtedy, no by\u0142y to pewne pr\u00f3by, pisania tekst\u00f3w do piosenek, i wczesne pr\u00f3by wierszy.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Wtedy by\u0142 przecie\u017c pot\u0119\u017cny renesans polskiej poezji: Niemen propagowa\u0142 Norwida, Demarczyk  – Tuwima, Bia\u0142oszewskiego, Gajcego; Warska i Kurylewicz kolejnych poet\u00f3w, Szymonowica, Kochanowskiego, Wyspia\u0144skiego, etc.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Pami\u0119tam tamte czasy i zespo\u0142y, o kt\u00f3rych m\u00f3wisz. Ja zacz\u0105\u0142em gra\u0107 w zespole PTAH, chyba w 1972 roku i prowadzi\u0142 go Jacek Marci\u0144czak. Ty ju\u017c poszed\u0142e\u015b na KUL, bo na perkusji gra\u0142 Wojtek Korbas, potem Wacek Prosiecki. Ja gra\u0142em na kongach, kt\u00f3re koledzy, Ry\u015bku G\u0105sior zrobili z bongos\u00f3w i one dawa\u0142y znakomity, delikatny, troch\u0119 g\u0142\u0119bszy d\u017awi\u0119k. Na basie gra\u0142 Zbyszek Baran, Zbyszek Lewicki na flecie, by\u0142 Andrzej Preiss, Andrzej Dobrowolski na gitarze, a przed nim gra\u0142 chyba Marek Skubisz. Pr\u00f3by mieli\u015bmy w r\u00f3\u017cnych miejscach: na 1 Maja, w jakich\u015b ruinach w podw\u00f3rku \u2013 ju\u017c nie pami\u0119tam, co tam by\u0142o, potem w Lancecie przy Rakoczego ko\u0142o cmentarza \u017cydowskiego, potem w Klubie na Pstrowskiego (dzisiaj Glazera), z pani\u0105 Maciebochow\u0105, a potem w klubie na Kmieciach. W 1973 lub 74 roku w Pu\u0142awach wygrali\u015bmy konkurs i mieli\u015bmy mie\u0107 nagrania profesjonalne w Lublinie.<\/p>\n\n\n\n

Rok 1968<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Ale wr\u00f3\u0107my do marca 68, wtedy zosta\u0142e\u015b odnotowany przez UB, a potem uznany za jednego z najm\u0142odszych organizator\u00f3w protest\u00f3w popieraj\u0105cych strajki student\u00f3w w 68 roku. Jak to zapami\u0119ta\u0142e\u015b?<\/p>\n\n\n\n

– By\u0142em najm\u0142odszym organizatorem Marca w ca\u0142ej Polsce. Ju\u017c w przeddzie\u0144 uroczysto\u015bci 40 rocznicy Marca w 2008 roku, w Warszawie odby\u0142a si\u0119 bardzo mi\u0142a impreza w Narodowym Banku Polskim i wtedy sam by\u0142em zaskoczony, \u017ce prezes NBP \u015bp. S\u0142awomir Skrzypek najd\u0142u\u017cej, ponad minut\u0119 rozmawia\u0142 ze mn\u0105, mimo, \u017ce byli tam g\u0142\u00f3wni organizatorzy Marca z Uniwersytetu Warszawskiego: J\u00f3zef Dajczgewand i Irena Lasota, by\u0142 s\u0142ynny mecenas Stanis\u0142aw Szczuka,  wybitni opozycjoni\u015bci jak J\u00f3zef \u015areniowski, Jan Lity\u0144ski, Jacek Kleyff. Wida\u0107 to te\u017c wyra\u017anie na fotografiach zamieszczonych w specjalnym dodatku do dziennika \u201eRzeczpospolita\u201d z marca 2008 roku: fotografia prezesa Skrzypka gdy rozmawia ze mn\u0105 jest na samej g\u00f3rze wydania, z adnotacj\u0105 \u201eAdam Mazur z Przemy\u015bla\u201d, wida\u0107 tam te\u017c innego przemy\u015blanina Wojtka Lacha,  a dopiero poni\u017cej fotografie wymienionych wy\u017cej dzia\u0142aczy opozycji. Ju\u017c po uroczysto\u015bciach dowiedzia\u0142em si\u0119 w siedzibie NBP od urz\u0119dniczek pana prezesa, \u017ce sprawdzi\u0142y ten fakt, chyba w IPN, st\u0105d ta informacja. Przemy\u015bl by\u0142 tam honorowany i warto to podkre\u015bli\u0107: na 100 os\u00f3b z ca\u0142ego \u015bwiata zaproszonych na uroczysto\u015bci przez Prezydenta \u015bp. Lecha Kaczy\u0144skiego a\u017c 3 by\u0142y z Przemy\u015bla: moja skromna osoba, Wojtek Lach i Zenek Zegar, te\u017c obecnie cz\u0142onek Przemyskiego Towarzystwa Kulturalnego jak ja.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Jak ta sytuacja wtedy, w 1968 roku wygl\u0105da\u0142a?<\/p>\n\n\n\n

– Nale\u017cy pami\u0119ta\u0107, \u017ce wtedy w 1968 roku jak i w ca\u0142ym okresie PRL media by\u0142y pod cenzur\u0105 a ich cel by\u0142 propagandowy zw\u0142aszcza w momentach przesile\u0144 politycznych. I tak by\u0142o wtedy. Pami\u0119tam, \u017ce w 1968 roku spotykali\u015bmy si\u0119 z kolegami w MDK nad Sanem w klubie muzycznym, s\u0142uchali\u015bmy z ta\u015bm przeboj\u00f3w, wtedy Jimiego Hendrixa. I niewiele wiedzieli\u015bmy co si\u0119 dzieje w Warszawie. Przed 10 marca chyba szed\u0142em Kazimierzowsk\u0105, podszed\u0142 do mnie Zenek i m\u00f3wi: \u201eAndrzej mo\u017ce by\u015b zorganizowa\u0142 jaki\u015b protest?\u201d. Odpowiedzia\u0142em, \u017ce poinformuj\u0119 koleg\u00f3w z MDK z klubu muzycznego. No i tak si\u0119 sta\u0142o, doszli\u015bmy do wniosku, \u017ce poprzemy student\u00f3w w formie zapalenia \u015bwieczek pod pomnikiem Mickiewicza. No bo wiadomo ju\u017c by\u0142o, \u017ce awantura w Warszawie zacz\u0119\u0142a si\u0119 od ocenzurowania spektaklu \u201eDziady\u201d Adama Mickiewicza. I tak zrobili\u015bmy: przeszli\u015bmy z MDK przez most, i pod pomnikiem zapalili\u015bmy \u015bwieczki i rozeszli\u015bmy si\u0119 do dom\u00f3w.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Zenek opowiada\u0142, \u017ce palili\u015bcie tak\u017ce \u201eTrybun\u0119 Ludu\u201d?<\/p>\n\n\n\n

– \u201eTrybun\u0119 ludu\u201d palono podobno w podcieniach, ale robi\u0142a to inna grupa.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Ale wr\u00f3\u0107my do 68 roku. Kto tam by\u0142?<\/p>\n\n\n\n

– M\u0142odzie\u017c z MDK, wi\u0119kszo\u015bci nazwisk nie pami\u0119tam. Natomiast w niedawnej publikacji dr Reszczy\u0144ski z rzeszowskiego IPN poda\u0142 szereg nazwisk opieraj\u0105c si\u0119 na dokumentach Milicji Obywatelskiej. Ja osobi\u015bcie pami\u0119tam Wojtka Lacha, \u201eNiunia\u201d Kinasza i Staszka Larego. Podczas przes\u0142ucha\u0144 na komendzie MO na ul. 1 maja, widzia\u0142em jak przywie\u017ali \u201eNiunia\u201d Kinasza, a wcze\u015bniej pod zawod\u00f3wk\u0105 widzia\u0142em jak do milicyjnej budy wchodzi\u0142 Staszek Lary  – brali nas ze szko\u0142y. Du\u017c\u0105 przykro\u015bci\u0105 dla mnie by\u0142 fakt, \u017ce wcze\u015bniej dosta\u0142em ostrze\u017cenie od jednego z moich przyjaci\u00f3\u0142, \u017ce kto\u015b nas zdradzi\u0142, no doni\u00f3s\u0142 na nas. Ale postanowi\u0142em nie ujawnia\u0107 tej informacji kolegom z obawy o pos\u0105dzenie mnie o konfidencj\u0119. M\u00f3wi\u0119 o tym w swojej relacji do \u201eArchiwum wolno\u015bci\u201d wi\u0119c nie b\u0119d\u0119 si\u0119 powtarza\u0142 ( Andrzej Mazur,  Marzec 1968, Przemy\u015bl  <\/strong>https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/wspomnienia-andrzej-mazur\/<\/strong><\/a><\/strong><\/p>\n\n\n\n

Natomiast zaskakuj\u0105ca jest konstatacja jak traktowali nas nastolatk\u00f3w, fan\u00f3w Hendrixa, ludzi o mniej ni\u017c zerowym znaczeniu politycznym, jakby\u015bmy byli przest\u0119pcami politycznymi. Wrogami klasowymi, wrogami ludu, etc. I kto to robi\u0142? Szalenie mili \u201eprzyjemniaczkowie\u201d, ludzie, kt\u00f3rzy rozdzielali u\u015bmiechy na deptaku przemyskim, na Franciszka\u0144skiej.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>1 Maja 45? Tam by\u0142a siedziba S\u0142u\u017cby Bezpiecze\u0144stwa. Te\u017c tam by\u0142em przes\u0142uchiwany, kilka razy, najpierw w 1983 roku, gdy kilkunastu naszych dzia\u0142aczy, w tym Rudego \u2013 Krzy\u015bka Sawickiego z KUL, zatrzymano po konferencji w Krasiczynie, gdzie wyk\u0142ad mia\u0142 ks prof. Kazimierz Ryczan z KUL, po\u017aniejszy biskup kielecki, a gdzie spotyka\u0142a si\u0119 opozycja solidarno\u015bciowa i rolnicza. Gdy mnie tam zawie\u017ali, trzymali z godzin\u0119 w pustym pokoju na pi\u0119trze, wi\u0119c zacz\u0105\u0142em chodzi\u0107 po tych gabinetach, a tam w co drugim to kolega z parafii itp. Zaskoczenie wzajemne\u2026 ka\u017cdy z nich by\u0142 taki cichy i mi\u0142y, w EMPiKu przesiadywa\u0142, po Franciszka\u0144skiej spacerowa\u0142\u2026 przesiedzia\u0142em potem na tzw. Do\u0142ku przez noc przy 1 Maja 25.<\/p>\n\n\n\n

 – Marek to by\u0142o dziwne, jak z film\u00f3w szpiegowskich: mimo dnia pali\u0142a si\u0119 lampka, facet mia\u0142 za\u0142o\u017con\u0105 nog\u0119 na nog\u0119, w oczach b\u0142yski nienawi\u015bci, no i straszy\u0142 mnie, \u017ce wyrzuc\u0105 matk\u0119 z pracy jak nie powiem kto jeszcze ze mn\u0105 by\u0142. No ale ten powiatowy Bond, czy Sherlock Holmes nie wiedzia\u0142, \u017ce mnie wcze\u015bniej ju\u017c uprzedzono, wi\u0119c gra\u0142em do ko\u0144ca udaj\u0105c, \u017ce nie mam poj\u0119cia kto organizowa\u0142 imprez\u0119 w MDK.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

KUL, Lublin, Grotowski<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Czy to wydarzenie i inne, na przyk\u0142ad zwi\u0105zane z muzyk\u0105 mia\u0142y wp\u0142yw na dalsze twoje \u017cycie?<\/p>\n\n\n\n

Oczywi\u015bcie, \u017ce tak, g\u0142\u00f3wnie edukacja muzyczna, gra na perkusji w zespo\u0142ach big bitowych. Ale o tym potem. Wa\u017cne, \u017ce matur\u0119 zda\u0142em na pi\u0105tk\u0119 i postanowi\u0142em i\u015b\u0107 na studia na KUL. W du\u017cym stopniu by\u0142o to spowodowane tym, \u017ce nie chcia\u0142em da\u0107 si\u0119 wykluczy\u0107 jako \u201emarcowy\u201d i nie posiadaj\u0105cy punkt\u00f3w za pochodzenie podczas egzamin\u00f3w na pa\u0144stwowe uczelnie. Pow\u00f3d r\u00f3wnoleg\u0142y by\u0142 taki, \u017ce chcia\u0142em studiowa\u0107 filozofi\u0119, a po Marcu zamkni\u0119to wszystkie wydzia\u0142y filozofii w ca\u0142ej Polsce za wyj\u0105tkiem KUL i ATK.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Ja te\u017c decydowa\u0142em si\u0119 zdawa\u0107 na KUL w 1974 r., wtedy by\u0142y tam egzaminy i to chyba za przyk\u0142adem kilku koleg\u00f3w, kt\u00f3rzy z Przemy\u015bla tam studiowali: Ty, Janusz Grodecki, Zygmunt Grabowski \u201eBorman\u201d, Marek Skubisz, kiedy\u015b jechali\u015bmy razem poci\u0105giem do Lublina, to zajmowali\u015bmy ca\u0142y 8-osobowy przedzia\u0142. Ale chyba g\u0142\u00f3wnie dlatego, \u017ce wtedy KUL jawi\u0142 si\u0119 jako ostoja wolno\u015bci, jedyna uczelnia w komunie, gdzie nie musia\u0142e\u015b studiowa\u0107 marksizmu. Taki wyb\u00f3r, to ju\u017c by\u0142a decyzja polityczna. I pami\u0119tam, gdy dyrektor naszego S\u0142owaka, \u017bak podczas apelu ca\u0142ej szko\u0142y og\u0142osi\u0142, \u017ce id\u0119 na KUL i to na teologi\u0119, to by\u0142a sensacja! Ostatecznie znalaz\u0142em si\u0119 na historii sztuki. Ale ta decyzja by\u0142a jedn\u0105 z najwa\u017cniejszych w moim \u017cyciu, bo dzi\u0119ki temu wi\u0119kszo\u015b\u0107 moich p\u00f3\u017aniejszych dzia\u0142a\u0144 wywodzi\u0142o si\u0119 z przekonania, \u017ce kultura i wolno\u015b\u0107 id\u0105 ze sob\u0105 w parze i s\u0105 dobrym sposobem w\u0142a\u015bciwego wskazywania drogi \u017cyciowej. Wspominasz o tym w ksi\u0105\u017cce \u201eStrych\u201d Marty Olejnik.<\/p>\n\n\n\n

– Wi\u0119c ci\u0105gn\u0119 ten w\u0105tek przemyski i muzyczny. Jak by\u0142em ju\u017c na KUL to zaprosi\u0142 mnie do uczestnictwa w teatrze studenckim pod nazw\u0105 \u201eWarsztat\u201d Janusz Malinowski. Jak zreszt\u0105 i Ciebie. By\u0142o to w 1974 roku lub w pocz\u0105tkach 1975 roku. A potem jak byli\u015bmy w czerwcu\/lipcu na sta\u017cach w Teatrze Laboratorium Grotowskiego we Wroc\u0142awiu to ju\u017c grali\u015bmy z Wie\u015bkiem \u0141osiem na tablach indyjskich, a nawet raz Grotowski podczas zaj\u0119\u0107 sta\u017cowych poprosi\u0142 nas o wykonanie pewnego \u201ezadania\u201d na b\u0119bnach. Po oko\u0142o p\u00f3\u0142 minuty uda\u0142o nam si\u0119 osi\u0105gn\u0105\u0107 z Wie\u015bkiem po\u017c\u0105dany rezultat i Grotowski skin\u0105\u0142 g\u0142ow\u0105, \u017ce OK. \u201eZadanie\u201d by\u0142o szalenie dziwne, w sensie oryginalno\u015bci, kompletnie nie perkusyjne, nie b\u0119bniarskie. No i moje do\u015bwiadczenie przemyskie wieloletnie w grze na perkusji przyda\u0142o si\u0119 \u2013 nie ba\u0142em si\u0119 nieznanego mi sprz\u0119tu. My\u015bmy z Wie\u015bkiem zreszt\u0105 te table indyjskie z Teatru Grotowskiego rozwalili w drobny mak, \u0142oj\u0105c w niewielkie w ko\u0144cu naci\u0105gi z ca\u0142ej si\u0142y. Natomiast ju\u017c w 1976<\/strong> podczas mojego spektaklu, to znaczy w mojej re\u017cyserii, pod nazw\u0105 \u201eoddech i sen\u201d, kt\u00f3ry widzia\u0142e\u015b, to ju\u017c gra\u0142em na du\u017cym b\u0119bnie o \u015brednicy oko\u0142o 1 metra, z naci\u0105giem sk\u00f3rzanym, i oczywi\u015bcie wali\u0142em r\u0119kami w naci\u0105g bardzo ci\u0119\u017cko i rytmicznie, po prawie 5 miesi\u0119cznych pr\u00f3bach.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

\n
\"\"<\/a><\/figure>\n\n\n\n
\"\"<\/a><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\n

Ja da\u0142bym tutaj na zasadzie wi\u0119kszego wtr\u0119tu, wstawki takiej do naszej rozmowy, tak\u0105 wi\u0119ksz\u0105 troch\u0119 parabol\u0119 pokazuj\u0105ca r\u00f3\u017cnice mi\u0119dzy pi\u0119knym, ale prowincjonalnym \/bez uniwersytetu\/ Przemy\u015blem, miastem o du\u017cej skali na mapie Polski \u2013 Lublinem, i globaln\u0105 awangardow\u0105 kultur\u0105, z kt\u00f3r\u0105 zetkn\u0105\u0142em si\u0119 we Wroc\u0142awiu w Teatrze Grotowskiego   <\/strong><\/p>\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
Wiosna kulturalna student\u00f3w KUL Kullages ’77. Akcja parateatralna Andrzeja Mazura pt. “Raga Polska” w ramach dzia\u0142alno\u015bci parateatralnego zespo\u0142u “Warsztat” Teatru Akademickiego KUL<\/em>. Czwarty z lewej Wit Wojtowicz, pierwsza z prawej Gra\u017cyna Houwalt<\/em><\/figcaption><\/figure><\/div>\n\n\n

Lublin to by\u0142a inna jako\u015b\u0107: wtedy, a co ciekawe i dzisiaj, by\u0142 i jest jedynym miastem uniwersyteckim. W 1972 roku w pa\u017adzierniku, kiedy zacz\u0105\u0142em studia, by\u0142y tam dwa uniwersytety \u2013 katolicki KUL, jedyna prywatna uczelnia w Polsce i marksistowski UMCS, a opr\u00f3cz tego 3 inne wy\u017csze uczelnie. Dzisiaj ma 4 uniwersytety i Politechnik\u0119. Tak, \u017ce du\u017ca cz\u0119\u015b\u0107 populacji lubelskiej to studenci. Lublin jest te\u017c szalenie mieszcza\u0144ski, warto przypomnie\u0107, \u017ce Unia Lubelska przewidywa\u0142a stolic\u0119 Rzeczpospolitej w Lublinie, i ten cichy ekskluzywizm wida\u0107 czy lepiej \u2013 czu\u0107, do dzisiaj.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Du\u017ca niespodzianka dla mnie to by\u0142 te\u017c \u015bwiat zwartej \u201emaszynerii\u201d uniwersyteckiej: wyk\u0142ady, \u0107wiczenia, lektoraty \/mia\u0142em ich a\u017c 5\/, egzaminy i jako integralna cz\u0119\u015b\u0107 \u017cycia uniwersyteckiego festiwale studenckie i lubelskie: kulturalne, teatralne, jazzowe, etc. Uwaga bardzo wa\u017cna: od 1974 Teatr Akademicki KUL mia\u0142 ju\u017c sta\u0142e kontakty z czo\u0142owym teatrem awangardy \u015bwiatowej \u201eInstytutem Aktora-Teatrem Laboratorium\u201d Jerzego Grotowskiego we Wroc\u0142awiu. \u015aci\u015blej –  dwa zespo\u0142y studenckie \u201eWarsztat\u201d Janusza Malinowskiego i \u201eUbodzy\u201d Romana Doktora i Mieczys\u0142awa Abramowicza. Kontakt z du\u017cym \u015bwiatem uzupe\u0142nia\u0142y cz\u0119ste wyk\u0142ady naukowc\u00f3w z uczelni europejskich i USA.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

I tak np. w maju 1973 wys\u0142ucha\u0142em wyk\u0142adu z socjologii dr Borkowskiego z presti\u017cowego Yale University z USA \u2013 pozna\u0142em metod\u0119 wyk\u0142adu i metod\u0119 graf\u00f3w.  A w pa\u017adzierniku uczestniczy\u0142em w lektoracie sanskrytu, kt\u00f3ry prowadzi\u0142 dr Leon Cyboran, jeden z trzech najlepszych znawc\u00f3w sanskrytu i filozofii indyjskiej w Europie, opr\u00f3cz profesora Regameya ze Szwajcarii i kt\u00f3rego\u015b z Francuz\u00f3w.  Do dzisiaj pami\u0119tam jak wielkie wra\u017cenie wywar\u0142 na mnie recytowany przez niego tekst w j\u0119zyku starszym od sanskrytu \u2013 j\u0119zyku wedyjskim. Mia\u0142em wra\u017cenie, \u017ce sens s\u0142\u00f3w i ich wra\u017cenie sz\u0142y razem z d\u017awi\u0119kiem. Co brzmi do\u015b\u0107 niewiarygodnie, ale jest prawdziwe. W roku akademickim 1975\/1976 dr Leon Cyboran na moj\u0105 pro\u015bb\u0119 udziela\u0142 mi bezp\u0142atnie lekcji zasad recytacji tekst\u00f3w w j\u0119zyku sanskryckim. Dla przyswojenia og\u00f3lnej kultury humanistycznej zapoznanie si\u0119 z my\u015bl\u0105 indyjsk\u0105 jest bardzo wa\u017cne \u2013 pierwsze zwarte teksty filozoficzne pochodz\u0105 z Indii.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Doda\u0142bym opr\u00f3cz nazwisk, kt\u00f3re wymieniam w innym miejscu w naszej rozmowie, nazwisko Franciszka Starowieyskiego. Mia\u0142em z nim w 1977 roku bardzo wa\u017cn\u0105 do dzisiaj i interesuj\u0105c\u0105 rozmow\u0119. Na pro\u015bb\u0119 Leszka M\u0105dzika przyjecha\u0142 na zamkni\u0119ty przedpremierowy spektakl \u201eWilgoci\u201d, a ja mia\u0142em si\u0119 nim zaj\u0105\u0107 jako swoisty \u201ecicerone\u201d.  Wybitny malarz, performer, cz\u0142owiek obyty w \u015bwiecie. My\u015bl\u0119, \u017ce w powstaj\u0105cym \u201eLeksykonie karpackim\u201d powinien si\u0119 Franciszek Starowiejski znale\u017a\u0107 \u2013 pochodzi\u0142 z Odrzykonia. I w jego zamku odrzyko\u0144skim toczy si\u0119 akcja popularnej komedii Aleksandra Fredry \u201eZemsta\u201d.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
Wiosna kulturalna student\u00f3w KUL Kullages ’77, Lublin 1977 r. Od lewej: Andrzej Mazur, organizator; Eugeniusz Mak\u00f3wka (ty\u0142em), perkusista zespo\u0142u Marka Grechuty “Anawa”; Milo Kurtis (z brod\u0105), zesp\u00f3\u0142 Maanam, buzuki<\/em><\/figcaption><\/figure>\n\n\n\n
\"\"<\/a>
Kullages ’77, dziedziniec KUL , od lewej: Pawe\u0142 Nowacki, Andrzej Mazur, Ewa Ossowska w studenckiej czapce<\/em><\/figcaption><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\n

I tutaj dobrze przej\u015b\u0107 od Starowieyskiego do Grotowskiego \u2013 obycie w \u015bwiecie to jedno, wytrawna znajomo\u015b\u0107 polskiej kultury to drugie, talent to trzecie, ale zdyscyplinowana kator\u017cnicza wr\u0119cz praca nad rozwojem w\u0142asnych technik artystycznych \u2013 to dopiero klucz do sukcesu. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

I tak jak przej\u015bcie w czerwcu\/pa\u017adzierniku 1972 z prowincjonalnego Przemy\u015bla do uniwersyteckiego Lublina stanowi\u0142o jako\u015b\u0107 og\u00f3lnopolsk\u0105 na bardzo wysokim poziomie, tak przej\u015bcie na prze\u0142omie czerwca i lipca 1975 roku do Teatru Laboratorium Grotowskiego we Wroc\u0142awiu stanowi\u0142o ju\u017c jako\u015b\u0107 o charakterze \u015bwiatowym. Uniwersytet Poszukiwa\u0144 Teatru Narod\u00f3w pod patronatem UNESCO gromadzi\u0142 czo\u0142\u00f3wk\u0119 re\u017cyser\u00f3w i aktor\u00f3w \u00f3wczesnej awangardy: I i II zespo\u0142y Grotowskiego, Eugenio Barb\u0119 i jego du\u0144ski \u201eOdin Theatre\u201d, Jean Louis Barrault \u2013 dyrektora paryskiego Odeonu, Josepha Chaikina z ameryka\u0144skiego \u201eThe Open Theatre\u201d, Andre Gregorego z nowojorskiego \u201eManhatann Project\u201d, no i Petera Brooka z Kompanii Szekspirowskiej z Anglii. Wraz z ponad 300 osobami z ca\u0142ego zachodniego \u015bwiata \u2013 aktorami awangardowych i eksperymentalnych teatr\u00f3w studenckich i amatorskich, krytykami teatralnymi, dziennikarzami teatralnymi, teoretykami teatru, etc. Udzia\u0142 w sta\u017cach parateatralnych, kt\u00f3re prowadzili w mojej mi\u0119dzynarodowej grupie \/Szwajcaria, Francja, Szwecja, Polska\/ Zbigniew Cynkutis i Rena Mirecka nauczy\u0142 mnie metody parateatralnej. Bra\u0142em te\u017c udzia\u0142 w zamkni\u0119tych dzia\u0142aniach parateatralnych dla wszystkich sta\u017cyst\u00f3w tzw. \u201eulach\u201d, kt\u00f3re prowadzili m.in. W\u0142odek Staniewski, Ryszard Cie\u015blak, Jacek Zmys\u0142owski, dw\u00f3ch naszych \u201eulach\u201d; wys\u0142ucha\u0142em wyk\u0142ad\u00f3w Barrault i Gregory\u2019ego. Nie wierz w \u017cadne plotki o Grotowskim \u2013 by\u0142 to wybitnie utalentowany re\u017cyser, a jego sztandarowy spektakl \u201eApocalypsis cum figuris\u201d kt\u00f3ry obejrza\u0142em dwa razy na zamkni\u0119tych pokazach podczas sta\u017cu, by\u0142 szokuj\u0105cy.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Jak wiesz z historii sztuki, nieraz zbieraj\u0105 si\u0119 ludzie, ci\u0119\u017cko haruj\u0105 latami i powstaje genialne dzie\u0142o. Tak by\u0142o w przypadku \u201eApocalypsis cum figuris\u201d. W 1975 pokazali nowe genialne dzie\u0142o \u2013 parateatr. Ot\u00f3\u017c parateatr tak jak go poznawali\u015bmy w 1975 roku by\u0142 dla nas bardzo wa\u017cn\u0105 informacj\u0105: ty te\u017c mo\u017cesz by\u0107 re\u017cyserem i aktorem. Nie maj\u0105c budynk\u00f3w teatralnych i bud\u017cetu i b\u0119d\u0105c poza teatrem jako instytucj\u0105. Jest to w pe\u0142ni wolno\u015bciowy i demokratyczny pomys\u0142. Mo\u017cna powiedzie\u0107 podmiotowy: ka\u017cdy mo\u017ce sobie za\u0142o\u017cy\u0107 zesp\u00f3\u0142 parateatralny, robi\u0107 spektakle i pokaza\u0107 co potrafi.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Tutaj kojarz\u0105 mi si\u0119 dwa nazwiska: filozof Jiddhu Krisznamurti i jego \u201eWolno\u015b\u0107 od znanego\u201d, wolno\u015b\u0107 od dogmatu i schematu w my\u015bleniu filozoficznym i codziennym. I Paul K. Fayerabend filozof nauki i metodolog z jego wp\u0142ywowym dzie\u0142em \u201ePrzeciw metodzie\u201d \u2013 r\u00f3wnie\u017c przeciw starym schematom i kostycznym metodom w nauce instytucjonalnej. Obydwaj dzia\u0142ali w tym samym okresie co Grotowski w teatrze na prze\u0142omie lat 60 in 70 XX wieku.  <\/strong><\/p>\n\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
Wiosna Kulturalna Student\u00f3w KUL – KULLAGES, Lublin, maj 1976 rok. Na zdj\u0119ciu stoj\u0105 od lewej: Marek Jackowski (zesp\u00f3\u0142 Manaam), Anna Hepner (studentka filozofii), Leonard Gorski, Piotr Mitan, Zuzanna Ga\u0142\u0105zka )studentka z USA), Henryk W\u00f3jcik “Globej”(historia sztuki). Siedz\u0105 w drugim rz\u0119dzie: w bluzce w paski Katarzyna Sta\u0144czak (historia sztuki), Anna Ambro\u017c (historia sztuki), Milo Kurtis (zesp\u00f3\u0142 Manaam), z gitar\u0105 Adam Lewicki (filozofia). Siedz\u0105 w pierwszym rz\u0119dzie: Krzysztof Wasilewski (historia sztuki), Lucjan Furmaga (historia sztuki), obok w kaszkiecie Marek Kuchci\u0144ski (historia sztuki)<\/em><\/figcaption><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\n
\n
\"\"<\/a>
Dziedziniec Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1976 r. Od lewej: Mieczys\u0142aw Abramowicz ps. Metys z Teatru Akademickiego KUL – grupa Ubodzy, Marek Kuchci\u0144ski, Ryszard Tkaczyk ps. Raszek. Na dalszym planie Grzegorz Chomicki z teatru studenckiego Warsztat<\/figcaption><\/figure>\n\n\n\n
\"\"<\/a>
Janusz Malinowski – za\u0142o\u017cyciel teatru studenckiego Warsztat oraz cz\u0142onkowie grupy: Andrzej Mazur, Micha\u0142 Zulauf, Agnieszka Golka, Grzegorz Chomicki, 1976 r.<\/figcaption><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\n

– <\/strong>Pozosta\u0144my jeszcze przy wydarzeniach XX wieku. Czy mo\u017cesz wskaza\u0107 jakie\u015b inne wydarzenia og\u00f3lnopolskie b\u0105d\u017a mi\u0119dzynarodowe, kt\u00f3re mia\u0142y wp\u0142yw na Twoj\u0105 drog\u0119 \u017cyciow\u0105 z tamtych lat, czyli lata 70-te, 60-te?<\/p>\n\n\n\n

– Oczywi\u015bcie awantura warszawska o \u201eDziady\u201d i sekwencje wydarze\u0144 z ni\u0105 zwi\u0105zanych w pewnym sensie wymusi\u0142y na mnie studia na KUL. Rzeczywi\u015bcie chcia\u0142em te\u017c postudiowa\u0107 filozofi\u0119. Rzeczywi\u015bcie interesowa\u0142em si\u0119 ju\u017c wtedy proz\u0105 \u015bwiatow\u0105 i poezj\u0105, oraz sztuk\u0105, polityk\u0105 nie interesowa\u0142em si\u0119 wcale, a muzyk\u0119 uprawia\u0142em czynnie ju\u017c od 10 lat. By\u0142em te\u017c jako bigbitowiec pacyfist\u0105, wi\u0119c wyb\u00f3r KUL, gdzie nie by\u0142o wojska by\u0142 wyborem naturalnym.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Ju\u017c podczas studi\u00f3w po 1972 widzia\u0142em kolejne ograniczenia wolno\u015bci: najpierw zlikwidowano ZSP i by\u0142y protesty w KUL, potem zacz\u0119\u0142a si\u0119 twarda opozycja po wypadkach w Ursusie i Radomiu w 1976, powsta\u0142 KOR, ROPCziO, rozpowszechni\u0142a si\u0119 bibu\u0142a. Po zab\u00f3jstwie Pyjasa w Krakowie w 1977 powsta\u0142y SKS. Przecie\u017c tego nie robili studenci, a centralne w\u0142adze PZPR w Warszawie, podejmuj\u0105c kontrowersyjne spo\u0142ecznie decyzje. Wi\u0119c najpierw protestowali polscy intelektuali\u015bci i profesura przeciwko zmianom w konstytucji od 1975 roku, potem powsta\u0142y organizacje opozycyjne, a dopiero potem i studenci zacz\u0119li protestowa\u0107. W 1975 lub 1976 czyta\u0142em Andrieja Amalrika czo\u0142owego ekonomist\u0119 radzieckiego, w wydaniu paryskiej \u201eKultury\u201d kt\u00f3ry postawi\u0142 diagnoz\u0119, \u017ce komunizm, sowiety nie przetrwa 1984 roku na skutek niewydolno\u015bci systemu gospodarczego. Nowoczesny \u015bwiat przechodzi\u0142 ju\u017c na gospodark\u0119 intensywn\u0105, Zwi\u0105zek Radziecki tkwi\u0142 nadal w gospodarce ekstensywnej \/przemys\u0142 wydobywczy i przetw\u00f3rczy\/. Po przeliczeniu podanych przez Amalrika danych doszed\u0142em do wniosku, \u017ce racj\u0119 ma Amalrik.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Rzeczywi\u015bcie, chyba do\u015b\u0107 powszechnym by\u0142o traktowanie systemu komunistycznego jako zupe\u0142nie nie odpowiadaj\u0105cego na potrzeby cz\u0142owieka, kt\u00f3ry chcia\u0142 \u017cy\u0107 w otoczeniu bezpiecznym  i jednocze\u015bnie mie\u0107 poczucie wolno\u015bci.  Patrz\u0119 na moje wybory w latach p\u00f3\u017aniejszych, 80., to tak\u017ce niejednokrotnie odwo\u0142ywa\u0142em si\u0119 do tego, \u017ce \u017cy\u0142em obok komuny, \u017ce by\u0142a ona czym\u015b zewn\u0119trznym, a ja mia\u0142em sw\u00f3j \u015bwiat i r\u00f3wnie\u017c z tego wyrasta\u0142o moje zaanga\u017cowanie w dzia\u0142alno\u015b\u0107 niezale\u017cn\u0105, kultur\u0119 niezale\u017cn\u0105. T\u0119 postaw\u0119 \u017cyciow\u0105 ugruntowa\u0142 KUL, zar\u00f3wno atmosfera tam panuj\u0105ca, gdzie socjalizm, komunizm by\u0142 czym\u015b obcym, jak i samo studiowanie.  Ale co studiowa\u0142e\u015b na KUL-u?<\/p>\n\n\n\n

– Moje podstawowe studia, to studia siedmioletnie na Wydziale Teologicznym KUL, pi\u0119\u0107 lat normalny kurs uniwersytecki zako\u0144czony absolutorium i nast\u0119pne dwa lata na pisanie pracy magisterskiej, zgodnie z regulaminem Wydzia\u0142u Teologii. Przemy\u015bl jako miasto pe\u0142ne zabytk\u00f3w najpierw zach\u0119ca\u0142 mnie do studiowania historii sztuki, potem mia\u0142em jakie\u015b ci\u0105goty psychologiczne, w stron\u0119 fizyki teoretycznej, w ko\u0144cu stan\u0105\u0142em na filozofii. Wybieraj\u0105c KUL gdy\u017c tam wy\u0142\u0105cznie w Polsce by\u0142 kurs uniwersytecki filozofii, poszed\u0142em do Kurii Przemyskiej z pro\u015bb\u0105 o informacje o studiach w KUL. Okaza\u0142o si\u0119 jak przepatrzy\u0142em informator, \u017ce na studiach teologicznych pierwsze 2 lata s\u0105 mocno filozoficzne – a\u017c 13 przedmiot\u00f3w filozoficznych. I doszed\u0142em do wniosku, \u017ce studiuj\u0105c na Wydziale Teologicznym b\u0119d\u0119 w zasadzie studiowa\u0142 i filozofi\u0119 i teologi\u0119! Niemniej wym\u00f3g przy sk\u0142adaniu poda\u0144 o dopuszczenie do egzamin\u00f3w wst\u0119pnych na kursie teologicznym by\u0142 taki, \u017ce musia\u0142em mie\u0107 \u201ematur\u0119\u201d katolick\u0105. W praktyce polega\u0142o to na przedstawieniu opr\u00f3cz \u015bwiadectwa maturalnego szko\u0142y \u015bredniej pa\u0144stwowej, \u015bwiadectwa uko\u0144czenia 11 klasy w zakresie religii katolickiej, klasy maturalnej. Tak wi\u0119c mam dwie matury. Matur\u0119 katolick\u0105 zdobywa\u0142em u sympatycznego ks. W\u0119grzynka, wraz z innymi maturzystami katolickimi, du\u017co dyskutowali\u015bmy o poezji Jana Twardowskiego. No i o problemach filozoficznych i teologicznych, oczywi\u015bcie na poziomie IV klasy szko\u0142y \u015bredniej. W liceum og\u00f3lnokszta\u0142c\u0105cym by\u0142 przedmiot wychowanie obywatelskie i tam ju\u017c czyta\u0142em o Grekach. Cz\u0119\u015b\u0107 moich znajomych mia\u0142a zainteresowanie filozoficzne, czyta\u0142a mas\u0119 literatury, poezji.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Jakich by\u015b wymieni\u0142 koleg\u00f3w z Przemy\u015bla? Tadek Karasiewicz?<\/p>\n\n\n\n

– Tak, je\u015bli idzie o filozofowanie, czy czytanie w og\u00f3le ksi\u0105\u017cek filozoficznych, to Tadek Karasiewicz, jako\u015b nies\u0142usznie zapomniany.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Pami\u0119tam spotkania dyskusyjne z nim, ale i ksi\u0105\u017cki, np. \u201eBarabasza\u201d Lagerquista. Tadeusz potrafi\u0142 zainteresowa\u0107 do czytania. A jak z Januszem Grodeckim zacz\u0119li komentowa\u0107 filozof\u00f3w, to a\u017c chcia\u0142o si\u0119 ich czyta\u0107. Tadek ceni\u0142 filozof\u00f3w niemieckich, chyba bardziej ni\u017c staro\u017cytnych.<\/p>\n\n\n\n

– Tadek ceni\u0142 filozof\u00f3w og\u00f3lnie chyba, w ka\u017cdym razie podpowiedzia\u0142 mi lektur\u0119 \u201eFilozofii indyjskiej\u201d Radhakrishnana, kto wie czy i nie Gombrowicza, i Brunona Schulza. Na pewno fragmenty \u201eUlissesa\u201d Joyce\u2019a czytali\u015bmy razem. Zanim wyjecha\u0142em na studia przeczyta\u0142em du\u017c\u0105 ilo\u015b\u0107 literatury \u015bwiatowej i polskiej: Rilkego, Eliotta, Whitmana, \u201eGr\u0119 szklanych paciork\u00f3w\u201d Hessego, \u201ePa\u0142ac lodowy\u201d Terjei Vasaasa przepi\u0119kn\u0105 powie\u015b\u0107, \u201eKamie\u0144 filozoficzny\u201d Marguerite Yourcenar, du\u017co tom\u00f3w poezji polskiej i \u015bwiatowej. Interesowa\u0142em si\u0119 te\u017c ju\u017c nauk\u0105, na przyk\u0142ad nadobowi\u0105zkowo w ramach przygotowa\u0144 do egzamin\u00f3w na teologi\u0119, przeczyta\u0142em olbrzymi podr\u0119cznik psychologii behawioralnej Skinnera. Trzeba pami\u0119ta\u0107 koniecznie, \u017ce wtedy nie by\u0142o sieci Internet, i my\u015bmy siedzieli w bibliotekach, mas\u0119 czytali, zwiedzali ksi\u0119garnie i antykwariaty. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

Teraz przejd\u0119 do studi\u00f3w.  Temat mojej pracy, to \u201ePolemika z b\u00f3stwami obcymi w li\u015bcie Jeremiasza\u201d . Promotorem by\u0142  ksi\u0105dz profesor Lech Stachowiak – by\u0142 on redaktorem Biblii Tysi\u0105clecia, cz\u0119\u015bci starotestamentowej i napisa\u0142 komentarz do Ksi\u0119gi Jeremiasza, a mnie kaza\u0142 napisa\u0107 komentarz do sz\u00f3stego rozdzia\u0142u Ksi\u0119gi Barucha, czyli do tzw. Listu Jeremiasza. Ksi\u0105dz Stachowiak chcia\u0142 napisa\u0107 komentarz do Listu Jeremiasza, ale nie za bardzo mia\u0142 czas i zleci\u0142 to mnie. Ja 5 lat pisa\u0142em ten komentarz, 84 strony. Ksi\u0105dz Stachowiak, gdy to przeczyta\u0142, to wypali\u0142: \u201epanie magistrze, uda\u0142o si\u0119 panu z\u0142ote jajo\u201d! Udowodni\u0142em bowiem w tym 5-letnim studium, \u017ce jest tam stosowany tryb dowodzenia logicznego Arystotelesa, pod nazw\u0105 \u201eCalemes\u201d, co pozwoli\u0142o mi na wydatowanie precyzyjne tego tekstu biblijnego, kt\u00f3re przesun\u0105\u0142em o 200-300 lat, w por\u00f3wnaniu z innymi komentatorami. S\u0142ynny Bruce Metzger, Amerykanin, wydatowa\u0142 go chyba na 500 lat przed nasz\u0105 er\u0105, czy wcze\u015bniej, a ja przesun\u0105\u0142em dok\u0142adnie o 200-300 lat, na okres \u017cycia Arystotelesa. Mo\u017cna wi\u0119c powiedzie\u0107, \u017ce odkry\u0142em jedyne pismo \u201elogiczne\u201d w Starym Testamencie. Ksi\u0105dz Stachowiak wywodzi\u0142 si\u0119 ze \u201eszko\u0142y historyczno-kulturowej\u201d hermeneutyki biblijnej, gdzie nacisk k\u0142adzie si\u0119 na metod\u0119 zwan\u0105 \u201eSitz im Leben\u201d \u2013 \u015brodowisko powstania tekstu. Wi\u0119c przez 5 lat pisania pracy przeprowadzi\u0142em gruntowne studia nad Sumerem, Mezopotami\u0105, a g\u0142\u00f3wnie Babilonem gdy\u017c tego okresu dotyczy\u0142 \u201eList Jeremiasza\u201d. Na Wydziale Teologicznym, na kierunku teologii biblijnej obowi\u0105zywa\u0142a wolno\u015b\u0107 bada\u0144 naukowych, pod warunkiem trzymania si\u0119 metodologii.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Praca, Solidarno\u015b\u0107, Ekologia<\/strong><\/p>\n\n\n\n

 – <\/strong>W kt\u00f3rym roku sko\u0144czy\u0142e\u015b studia?<\/p>\n\n\n\n

– 1979.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– I przenios\u0142e\u015b si\u0119 do W\u0142oc\u0142awka, bo musia\u0142e\u015b tam wyjecha\u0107 za chlebem?<\/p>\n\n\n\n

– Za chlebem, musia\u0142em tam wyjecha\u0107 za chlebem.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– I tam spotka\u0142e\u015b si\u0119 z wydarzeniami z sierpnia 80?<\/p>\n\n\n\n

– Tak.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– A wcze\u015bniej Karol Wojty\u0142a zosta\u0142 wybrany papie\u017cem.<\/p>\n\n\n\n

– Wtedy wszyscy m\u00f3wili, koniec komuny! Tak, to by\u0142a jednoznaczna opinia, koniec komuny. Dzisiaj ludzie tego nie rozumiej\u0105, bo nie byli blisko tych wydarze\u0144, a zw\u0142aszcza nie byli chronieni przed wp\u0142ywem partii i indoktrynacji marksistowskiej. Bo tylko na KUL-u marksizmu nie wyk\u0142adano. Na KUL-u, zgodnie z umow\u0105 Episkopatu Polskiego z w\u0142adzami PRL, tak\u017ce nie brano student\u00f3w do wojska, a z seminari\u00f3w duchownych brano. Tak\u017ce tu bardzo inteligentnie gra\u0142 Episkopat. Wi\u0119c opinia by\u0142a jednoznaczna: koniec komuny.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Natomiast nie wiedzieli\u015bmy, jak ten koniec b\u0119dzie si\u0119 rozgrywa\u0142 i to jest nawet pewnego rodzaju mo\u017ce nie zagadka, ale zadanie dla historiograf\u00f3w, dla historyk\u00f3w rozwik\u0142a\u0107 sprawy sierpnia, bo wyb\u00f3r papie\u017ca mia\u0142 wp\u0142yw oczywisty na koniec komuny. Dzisiaj widz\u0119, \u017ce ten niebywa\u0142y entuzjazm prze\u0142omu lat 70 i 80 XX wieku, nie za bardzo prze\u0142o\u017cy\u0142 si\u0119 na formacj\u0119 katolicyzmu spo\u0142ecznego po odzyskaniu niepodleg\u0142o\u015bci, czyli po okr\u0105g\u0142ym stole. \u015awietne encykliki spo\u0142eczne Jana Paw\u0142a II: LABOREM EXERCENS z 1981 i CENTESIMU ANNUS z 1991, <\/em>wzywaj\u0105ce do solidarno\u015bci spo\u0142ecznej i zalecaj\u0105ce moralny charakter funkcjonowania przedsi\u0119biorstw wraz z ekologi\u0105, nie zosta\u0142y przyswojone. W ten spos\u00f3b bazuj\u0105ca na nauce spo\u0142ecznej ko\u015bcio\u0142a katolickiego chadecja \/ordolibera\u0142owie\/ nie uda\u0142a si\u0119. Nie uzyska\u0142a wp\u0142ywu. Po okr\u0105g\u0142ym stole  nast\u0105pi\u0142 olbrzymi przechy\u0142 w stron\u0119 dominacji gospodarki nad spo\u0142ecze\u0144stwem, skutkiem by\u0142o olbrzymie bezrobocie.<\/a><\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>zgadza si\u0119, ale ciekawa jest Twoja uwaga o s\u0142abej obecno\u015bci chadecji w polskiej polityce po 1980 roku. Wydawa\u0142o mi si\u0119, \u017ce jest to efekt braku tradycji dzia\u0142ania tej formacji w Polsce.<\/p>\n\n\n\n

Trudno mi ocenia\u0107 i analizowa\u0107 jakie by\u0142y przyczyny braku chadecji, albo inaczej braku wp\u0142ywu nauki spo\u0142ecznej ko\u015bcio\u0142a na porz\u0105dek po 1989 roku. Mog\u0142o partii chadeckiej nie by\u0107 w rz\u0105dzie, ale zasada spo\u0142ecznej gospodarki rynkowej mog\u0142a zosta\u0107 utrzymana. Czyli r\u00f3wnowaga gospodarki i spo\u0142ecze\u0144stwa. Nie wiem te\u017c dlaczego r\u00f3wnie\u017c p\u00f3\u017aniejsze znakomite encykliki Benedykta XVI zw\u0142aszcza \u201eSpe salvi\u201d ostrzegaj\u0105ce przed planowaniem dla przysz\u0142ych pokole\u0144 \u015bwiata, kt\u00f3re by\u0107 mo\u017ce one nie zaaprobuj\u0105, czy \u201eFratelli tutti\u201d Franciszka I przestrzegaj\u0105ca przed planistycznymi utopiami, nie znalaz\u0142y szerszego odzewu.  Jak i ostatnie dokumenty spo\u0142eczne Franciszka I z prze\u0142omu 2023\/2024: w sprawie zmian klimatycznych na Szczyt Klimatyczny w ZEA, i zagro\u017ce\u0144 zwi\u0105zanych z niekontrolowan\u0105 sztuczn\u0105 inteligencj\u0105. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Rzeczywi\u015bcie, zauwa\u017camy te problemy podczas mi\u0119dzynarodowych konferencji Europa Karpat. Ale wr\u00f3\u0107my jeszcze do XX wieku. Rok 1980, jakby\u015b kr\u00f3tko odni\u00f3s\u0142 si\u0119 do tego momentu i wspomnia\u0142 to wydarzenie, te strajki? W \u015awidniku zacz\u0119\u0142o si\u0119 w lipcu, potem sierpie\u0144, ca\u0142y kraj i powstaje Solidarno\u015b\u0107 31 sierpnia.<\/p>\n\n\n\n

 – 31 sierpnia 1980 zosta\u0142y podpisane umowy, powsta\u0142a Solidarno\u015b\u0107.  I tu chc\u0119 podkre\u015bli\u0107, \u017ce spo\u0142ecze\u0144stwo z wielk\u0105 aprobat\u0105 i nadziej\u0105 przyj\u0119\u0142o t\u0119 swoist\u0105 umow\u0119 spo\u0142eczn\u0105, podpisan\u0105 w Gda\u0144sku przez ministra Jagielskiego ze strony rz\u0105du prl- owskiego i Komitet Og\u00f3lnopolski pod kierunkiem Lecha Wa\u0142\u0119sy, Andrzeja Gwiazdy i tak dalej. By\u0142a tam mowa, \u017ce dwie strony b\u0119d\u0105 lojalnie – podkre\u015blam, lojalnie ze sob\u0105 wsp\u00f3\u0142pracowa\u0142y, nie dzia\u0142aj\u0105c na szkod\u0119 \u017cadnej ze strony. A ju\u017c we wrze\u015bniu, w tymczasowej siedzibie MKZ-u w\u0142oc\u0142awskiego (tam byli r\u00f3\u017cni ludzie te\u017c po studiach, bardzo inteligentni) my\u015bmy z uwag\u0105 ods\u0142uchiwali analiz\u0119 tupeciarskiego wyst\u0105pienia Andrzeja \u017babi\u0144skiego, pierwszego sekretarza Komitetu Wojew\u00f3dzkiego w Katowicach, s\u0142ynnego przedstawiciela betonu partyjnego, kt\u00f3re na ta\u015bmach magnetofonowych kto\u015b wyni\u00f3s\u0142 z zamkni\u0119tego posiedzenia tamtejszego KW. On powiedzia\u0142 wyra\u017anie: rozbija\u0107 Solidarno\u015b\u0107 wszystkimi dost\u0119pnymi metodami\u2026 Ju\u017c wtedy wiedzia\u0142em, \u017ce wyrok na nas jest wydany.<\/strong> To, co ja sobie Marek pomy\u015bla\u0142em wtedy o tych komuchach, jakimi s\u0142owami, to nie wypada mi ich przytacza\u0107. Zrozumia\u0142em, \u017ce jeste\u015bmy skazani na rozwa\u0142k\u0119. I my\u015bl\u0119 co robi\u0107, jak dzia\u0142a\u0107? Nie za bardzo wiedzia\u0142em co z tym robi\u0107. By\u0142em jednym z za\u0142o\u017cycieli zwi\u0105zku we W\u0142oc\u0142awku, wi\u0119c trzeba dzia\u0142a\u0107. To by\u0142o bardzo nielojalne dzia\u0142anie w\u0142adz PRL-owskich wobec strony solidarno\u015bciowej. I cho\u0107 wiedzieli\u015bmy, \u017ce b\u0119d\u0105 sz\u0142y ataki i destrukcyjna robota przeciwko nam, to jednak by\u0142o to bardzo przykre. Mo\u017cna powiedzie\u0107, \u017ce grali\u015bmy jak mogli\u015bmy, pokojowo oczywi\u015bcie, to zwi\u0105zek zawodowy przecie\u017c by\u0142, prasa poza cenzur\u0105.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

By\u0142em wtedy oddelegowany do pracy w Zarz\u0105dzie Regionu Solidarno\u015bci przez Oddzia\u0142 Wojew\u00f3dzki Stowarzyszenia PAX od wrze\u015bnia, albo od pa\u017adziernika 1980 roku do stanu wojennego. Mi\u0119dzy innymi by\u0142em tw\u00f3rc\u0105 prasy Solidarno\u015bci w\u0142oc\u0142awskiej, biuletynu \u201eSolidarno\u015b\u0107 Kujaw i Ziemi Dobrzy\u0144skiej\u201d. Z drukarzami tak uzgodni\u0142em, \u017ce nawet wybiera\u0142em czcionk\u0119. Pierwszy numer zaczyna\u0142 si\u0119 od wiersza Mi\u0142osza:<\/strong><\/p>\n\n\n\n

  “W mojej ojczy\u017anie”

W mojej ojczy\u017anie, do kt\u00f3rej nie wr\u00f3c\u0119,
Jest takie le\u015bne jezioro ogromne,
Chmury szerokie, rozdarte, cudowne
Pami\u0119tam, kiedy wzrok za siebie rzuc\u0119.

I p\u0142ytkich w\u00f3d szept w jakim\u015b zmroku ciemnym,
I dno, na kt\u00f3rym s\u0105 trawy cierniste,
Mew czarnych krzyk, zachod\u00f3w zimnych czerwie\u0144,
Cyranek \u015bwisty w g\u00f3rze porywiste.

\u015api w niebie moim to jezioro cierni.
Pochylam si\u0119 i widz\u0119 tam na dnie
Blask mego \u017cycia. I to, co straszy mnie,
Jest tam, nim \u015bmier\u0107 m\u00f3j kszta\u0142t na wieki spe\u0142ni.<\/em><\/strong><\/p>\n\n\n\n

Pami\u0119tam, \u017ce ca\u0142\u0105 noc drukowali\u015bmy z kolegami z zak\u0142adowej komisji Solidarno\u015bci w jednej z w\u0142oc\u0142awskich drukarni i na drugi dzie\u0144 rano przyszed\u0142em do Zarz\u0105du Regionu z plecakiem, takim na stela\u017cach. Mia\u0142em pomara\u0144czowy du\u017cy turystyczny plecak, do kt\u00f3rego wzi\u0105\u0142em 2, 5 tysi\u0105ca egzemplarzy pierwszego numeru prasy solidarno\u015bciowej, z drukarni, bo my\u015bla\u0142em, \u017ce esbecja nie b\u0119dzie zwraca\u0107 na mnie uwagi: rzadko kto chodzi\u0142 z plecakiem. No i ku rado\u015bci koleg\u00f3w wyci\u0105gam z plecaka dwie paczki, dwa i p\u00f3\u0142 tysi\u0105ca egzemplarzy, format A4, i 4 strony.  To by\u0142a taka gazeta w formacie A4. Robienie tego czasopisma to by\u0142a moja praca zwi\u0105zkowa. Tam by\u0142o szereg ciekawych ludzi, ale oni potem prawie wszyscy wyemigrowali. To by\u0142 ma\u0142y o\u015brodek, bo przecie\u017c wiadomo, \u017ce du\u017cy power Solidarno\u015bci dawa\u0142y miasta uniwersyteckie i du\u017ce zak\u0142ady, np. w \u015awidniku czy w Lublinie i wiadomo, Warszawa, Katowice, Gda\u0144sk, du\u017ce zak\u0142ady i tam anga\u017cowa\u0142a si\u0119 kadra uniwersytecka, eksperci. W\u0142oc\u0142awek, Konin nie mia\u0142y du\u017cego znaczenia, to mniejsze miasta. Ale my\u015bmy we W\u0142oc\u0142awku wydawali kilka r\u00f3\u017cnych tytu\u0142\u00f3w m.in. dziennik \u201eWiadomo\u015bci dnia\u201d,  \u201eSolidarno\u015b\u0107 Kujaw i Ziemi Dobrzy\u0144skiej\u201d, w kolorowej szacie graficznej \u201eZnak sierpnia\u201d.  By\u0142 O\u015brodek Bada\u0144 Socjologicznych, bo na poziomie centrum o\u015brodek socjologiczny Ludwik Dorn robi\u0142 w Warszawie Zaprosili\u015bmy dwie kole\u017canki po socjologii i one zacz\u0119\u0142y robi\u0107 badania. Oczywi\u015bcie nie badali\u015bmy PZPR-u, bo oni mieli swoje uniwersytety, tylko stan zwi\u0105zku zawodowego, dane statystyczne, no i inne. No ale potem wiadomo, by\u0142 13 grudnia i po robocie.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Jakby\u015b ocenia\u0142 z dzisiejszej perspektywy dorobek Solidarno\u015bci i spo\u0142ecze\u0144stwa anga\u017cuj\u0105cego si\u0119 po jej stronie? Przecie\u017c ludzie na Solidarno\u015b\u0107 patrzyli nie tylko jak na zwi\u0105zek zawodowy czy organizacj\u0119 specjalizuj\u0105c\u0105 si\u0119 w sprawach pracowniczych. Patrzyli na Solidarno\u015b\u0107 jako ruch\u2026<\/p>\n\n\n\n

– Patrzyli na formacj\u0119 wolno\u015bciow\u0105, niepodleg\u0142o\u015bciow\u0105. Ale niepodleg\u0142o\u015b\u0107, ta formacja niepodleg\u0142o\u015bciowa pojawi\u0142a si\u0119 p\u00f3\u017aniej. G\u0142\u00f3wnie z Janem Olszewskim. Jan Olszewski wtedy by\u0142 znany i podkre\u015blam w\u0142a\u015bnie jego posta\u0107, bo tylko jedna organizacja by\u0142a popierana oficjalnie przez Solidarno\u015b\u0107 w ca\u0142ej Polsce. Mia\u0142a nazw\u0119 \u201ePatronat\u201d i zajmowa\u0142a si\u0119 opiek\u0105 nad wi\u0119\u017aniami politycznymi i prowadzi\u0142 j\u0105 mecenas Jan Olszewski. \u017badna inna organizacja nie mia\u0142a oficjalnie poparcia. My\u015bl\u0119, \u017ce wszystkie warstwy spo\u0142ecze\u0144stwa prze\u0107wiczy\u0142y z w\u0142adzami perl-owskimi r\u00f3\u017cnego rodzaju niezbyt mi\u0142e rzeczy. M\u0142odzie\u017c w 1968 roku i studenci, kt\u00f3rych centrum by\u0142 Uniwersytet Warszawski, ale najwi\u0119ksze zadymy w Marcu to by\u0142y protesty m\u0142odzie\u017cy robotniczej w Gda\u0144sku. Potem w 1976 by\u0142 Radom, Ursus. Cz\u0119\u015b\u0107 populacji mia\u0142a do\u015b\u0107, m\u00f3wi\u0142a – dzi\u0119kujemy wam uprzejmie. Kryzysy by\u0142y kolejne, gospodarcze i tak dalej. I to nie ma znaczenia, \u017ce komuni\u015bci zainwestowali za Gierka, \u017ce by\u0142y pot\u0119\u017cne inwestycje, i \u017ce potem nie mogli sp\u0142aci\u0107, bo dolar skoczy\u0142 po wojnie w Zatoce Perskiej w 1973 roku. Ale wielu ludzi widzia\u0142o, \u017ce w Polsce to wszystko nie klei si\u0119, nie udaje si\u0119, \u017ce pr\u00f3buje to wycisza\u0107 natr\u0119tna propaganda. A wystarczy\u0142o np. wej\u015b\u0107 do Empiku przemyskiego w okresie stanu wojennego i czyta\u0107 oficjalne zakre\u015blenia i ingerencje cenzury w prasie – odczuwa\u0142e\u015b atmosfer\u0119 coraz g\u0119stsz\u0105.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

–<\/strong> A moment stanu wojennego? Jak go pami\u0119tasz, jak go prze\u017cy\u0142e\u015b?<\/p>\n\n\n\n

– Stan wojenny zasta\u0142 mnie w Miel\u0119cinie, w obozie internowania. W noc aresztowania przysz\u0142o do mnie dw\u00f3ch oficer\u00f3w milicji obywatelskiej w mundurach: Panie Andrzeju, co\u015b si\u0119 sta\u0142o w regionie Solidarno\u015bci, gdyby Pan by\u0142 uprzejmy z nami pojecha\u0107\u2026 To by\u0142o w p\u00f3\u0142 do drugiej w nocy. Ja my\u015bl\u0119, ocho, przyjechali po mnie. Ja m\u00f3wi\u0119, ju\u017c zaraz, ubior\u0119 si\u0119. Wzi\u0105\u0142em chyba jeden jaki\u015b ciep\u0142y sweter, ciep\u0142y szalik i najcieplejsz\u0105 kurtk\u0119, jak\u0105 mia\u0142em bo to 13 grudnia. Wzi\u0105\u0142em jeszcze kupion\u0105 w Przemy\u015blu fajeczk\u0119, brujerk\u0119, wrzos\u00f3wk\u0119, paczk\u0119 tytoniu i ma\u0142y egzemplarz Nowego Testamentu, kt\u00f3ry mia\u0142em, takie kieszonkowe wydanie. Nie dlatego, \u017cebym grzeszy\u0142 nadmiern\u0105 pobo\u017cno\u015bci\u0105, tylko pomy\u015bla\u0142em, \u017ce w\u0142adza ludowa nie pozbawi mnie tego egzemplarza, bo on ma nisk\u0105 szkodliwo\u015b\u0107 czynu (\u015bmiech), wi\u0119c mo\u017ce sobie mie\u0107. I rzeczywi\u015bcie, nie odebrali mi tego egzemplarza i mieli\u015bmy potem w celi pismo \u015bwi\u0119te. Podtrzymywali\u015bmy si\u0119 na duchu, ca\u0142y czas fason trzymali. Jeden kolega mia\u0142 wyk\u0142ady o jachtach, inny o prawdziwych ko\u0142dunach litewskich. Pismo si\u0119 przyda\u0142o, ludzie czytali. Bo nie mieli\u015bmy dost\u0119pu do gazet, radia i trzeba by\u0142o tam ca\u0142y czas siedzie\u0107 na niewielkiej przestrzeni, spada\u0142a odporno\u015b\u0107 na choroby, s\u0142ab\u0142a kondycja fizyczna. Nasze internowanie zacz\u0119li\u015bmy od razu, p\u00f3\u0142 do 7 rano, od strajku g\u0142odowego: nie przyjmujemy \u015bniadania, nie przyjmujemy jedzenia, do kibla wylewamy i niech nam wyt\u0142umacz\u0105, po co nas tu wzi\u0119li. My\u015bmy nie wiedzieli, o co idzie. I dopiero o 10.30, przyszed\u0142 major s\u0142u\u017cby wi\u0119ziennej, i wszystkich poinformowa\u0142, \u017ce wprowadzono stan wojenny w nocy, jeste\u015bmy internowani i \u017ce b\u0119dziemy rozlokowani po celach. Jako w\u0142adze zwi\u0105zku \u2013 by\u0142em cz\u0142onkiem prezydium Zarz\u0105du Regionu i Delegatem na I Zjazd Solidarno\u015bci –  mogli\u015bmy si\u0119 spotyka\u0107 na terenie obozu internowania. W\u0142adze obozu prowadzi\u0142y z nami r\u00f3\u017cne konsultacje. Wtedy podj\u0119li\u015bmy dwie decyzje, po pierwsze – nie jeste\u015bmy zwi\u0105zkiem cierpi\u0119tnik\u00f3w, koledzy s\u0105 chorzy niekt\u00f3rzy, maj\u0105 \u017cony na utrzymaniu, dzieci, a wi\u0119c zdecydowali\u015bmy si\u0119 podpisywa\u0107 deklaracj\u0119 lojalno\u015bci i wychodzi\u0107. Deklaracj\u0119 lojalno\u015bci sprawdza\u0142 nasz prawnik, kt\u00f3ry z nami by\u0142. My te\u017c sprawdzali\u015bmy, poniewa\u017c trzeba to podkre\u015bli\u0107, bo niekt\u00f3rzy nieraz tak m\u00f3wi\u0105, \u017ce to by\u0142a deklaracja wsp\u00f3\u0142pracy. Nie, to by\u0142a deklaracja lojalno\u015bci, nie wsp\u00f3\u0142pracy – nie tajny wsp\u00f3\u0142pracownik, ale \u017ce po wyj\u015bciu z obozu internowania nie b\u0119dzie si\u0119 dzia\u0142a\u0107 przeciwko pa\u0144stwu polskiemu. Dok\u0142adnie pami\u0119tam t\u0105 formu\u0142\u0119: nie PRL, tylko pa\u0144stwu polskiemu. I m\u00f3wili, wychodzicie na w\u0142asne ryzyko. Jak zaczniecie dzia\u0142a\u0107, to p\u00f3jdziecie do wi\u0119zienia. Tak \u017ce ja wyszed\u0142em po dw\u00f3ch tygodniach. Wr\u00f3ci\u0142em do pracy w PAX, nie wyrzucono mnie.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Mnie 13 grudnia stan wojenny zasta\u0142 w domu. Mieszka\u0142em wtedy przy ul. W\u0119gierskiej, w p\u00f3\u017aniejszym miejscu spotka\u0144 Strychu Kulturalnego. Wieczorem byli u mnie Jurek Bonarek z Beat\u0105, p\u00f3\u017aniejsz\u0105 \u017con\u0105, kole\u017canka Ela Piechowicz i chyba kuzyn Jurek \u201eKoza\u201d Cepi\u0144ski, malarz. Siedzimy, gwarzymy, a\u017c tu wieczorem niespodziewanie wpada Zygmunt \u201eBorman\u201d. Radia i wiadomo\u015bci bie\u017c\u0105cych nie by\u0142o wtedy, s\u0142uchali\u015bmy tylko muzyki z p\u0142yt, Grubo po p\u00f3\u0142nocy go\u015bcie wyszli i ju\u017c po drodze do miasta spotykali uzbrojone patrole milicyjne. Tak weszli\u015bmy w stan wojenny w 1981 roku. Od 1982 r., w\u0142\u0105czy\u0142em si\u0119 w dzia\u0142alno\u015b\u0107 opozycyjn\u0105, opisan\u0105 w mojej biografii. Czy m\u00f3g\u0142by\u015b wskaza\u0107 jakie\u015b wydarzenia, kt\u00f3re warto przypomnie\u0107, kt\u00f3re by\u0142y jakim\u015b wa\u017cnym dla Ciebie elementem charakteryzuj\u0105cym tamte lata?<\/p>\n\n\n\n

– Ja my\u015bl\u0119, \u017ce du\u017cym takim prze\u0142omem psychicznym i humanistycznym, ale te\u017c obywatelskim, cywilizacyjnym by\u0142a \u015bmier\u0107 ksi\u0119dza Jerzego Popie\u0142uszki, kt\u00f3ry we W\u0142oc\u0142awku, na tamie zako\u0144czy\u0142 swoje \u017cycie w 1984 roku. Wiemy dzi\u015b, \u017ce to by\u0142 b\u0142\u0105d cz\u0119\u015bci w\u0142adzy. Sko\u0144czy\u0142 si\u0119 stan wojenny w 1983 roku, przynajmniej oficjalnie. By\u0142y imprezy, punkowe festiwale, gra\u0142y zespo\u0142y, by\u0142y jakie\u015b wydarzenia kultury, kt\u00f3re na przyk\u0142ad w Przemy\u015blu robi\u0142 Zenek Zegar, nawet poza cenzur\u0105. Nic si\u0119 wielkiego nie dzia\u0142o, a tu nagle bach, bach, bach\u2026 jakie\u015b zupe\u0142nie nierozumne, fatalne wydarzenie do jasnej cholery. Jak pami\u0119tam, wszystkich wtedy zmrozi\u0142o, zn\u00f3w Warszawa, zn\u00f3w te nami\u0119tno\u015bci polityczne, konflikty w obozie w\u0142adzy. Do tego dodatkowo we W\u0142oc\u0142awku byli\u015bmy zbulwersowani, \u017ce to wydarzy\u0142o si\u0119 na tamie we W\u0142oc\u0142awku.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Ja zacz\u0105\u0142em w tamtym czasie podchodzi\u0107 do doktoratu, mia\u0142em ju\u017c pierwsze naukowe publikacje od 1987, wcze\u015bniej kilka popularnych. Zawdzi\u0119czam swoje zainteresowania nauk\u0105 spo\u0142eczn\u0105 Ko\u015bcio\u0142a katolickiego ksi\u0119dzu profesorowi W\u0142adys\u0142awowi Piwowarskiemu, profesorowi KUL-u, jednemu z najwybitniejszych socjolog\u00f3w w Polsce. I wtedy zacz\u0105\u0142em pisa\u0107 pierwsze artyku\u0142y, sam wymy\u015bli\u0142em temat – nauka spo\u0142eczna Ko\u015bcio\u0142a katolickiego o ochronie \u015brodowiska. Mia\u0142em publikacje na tyle oryginalne, \u017ce cytowa\u0142 je profesor m.in. Stefan Koz\u0142owski, ale i profesorowie Jan Bia\u0142ostocki i Tadeusz Przeciszewski . Ekologi\u0105 zacz\u0105\u0142em si\u0119 interesowa\u0107 ju\u017c w Lublinie, ale w\u0142a\u015bnie w okresie stanu wojennego doszed\u0142em do wniosku, \u017ce jak mam prowadzi\u0107 Referat Inicjatyw Spo\u0142eczno-Ekonomicznych we W\u0142oc\u0142awku, to zajm\u0119 si\u0119 ekologi\u0105. Wymy\u015bli\u0142em cykl kilkunastu konferencji o ochronie \u015brodowiska w wojew\u00f3dztwie w\u0142oc\u0142awskim, ochronie \u015brodowiska kulturowego, stara\u0142em si\u0119 wsp\u00f3\u0142pracowa\u0107 z Wydzia\u0142ami Ochrony \u015arodowiska Urz\u0119du Wojew\u00f3dzkiego i innymi instytucjami w tym zakresie jak W\u0142oc\u0142awskie Towarzystwo Naukowe, Wydzia\u0142 Ochrony \u015arodowiska UM , Lig\u0105 Ochrony Przyrody, Konserwatorami Przyrody i Zabytk\u00f3w. Zorganizowa\u0142em te\u017c   pierwsz\u0105 w wojew\u00f3dztwie w\u0142oc\u0142awskim konferencj\u0119 na temat ochrony uzdrowisk Wie\u0144ca Zdroju i Ciechocinka Zdroju, co dzisiaj daje swoje efekty. Jestem uwra\u017cliwiony na konieczno\u015b\u0107 posiadania aparatury pomiarowej, kt\u00f3ra powinna by\u0107 w ka\u017cdym uzdrowisku, bo jak nie ma takiej aparatury pomiarowej, to z g\u00f3ry wiadomo, \u017ce tam jest przekroczony powa\u017cnie poziom zanieczyszcze\u0144.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Wracam do publikacji –  po pierwszych moich publikacjach, zosta\u0142em zaproszony przez pani\u0105 profesor Danut\u0119 Cichy z Instytutu Badania Problem\u00f3w M\u0142odzie\u017cy PAN w Warszawie, do jej zespo\u0142u. To by\u0142 zesp\u00f3\u0142 \u201eEdukacyjne problemy ochrony \u015brodowiska przyrodniczego\u201d. Ten sam zesp\u00f3\u0142, jako zesp\u00f3\u0142 13B \u201eEdukacyjne problemy spo\u0142ecze\u0144stwa\u201d jednocze\u015bnie funkcjonowa\u0142 w Polskim Narodowym Komitecie UNESCO Man and Biosphere Programme. Do MaB Programme UNESCO, gdzie przewodnicz\u0105c\u0105 by\u0142a pani profesor Alicja Breymeyer, zosta\u0142em zaproszony w 1993, chyba w maju. W 1988 we wrze\u015bniu ju\u017c by\u0142em na pierwszej mi\u0119dzynarodowej konferencji, zaproszony przez Pani\u0105 Profesor Cichy w Orzyszu na terenie jednostki wojskowej. By\u0142a to konferencja IUCN, czyli Mi\u0119dzynarodowej Unii Ochrony Zasob\u00f3w dla Europy \u015arodkowowschodniej. Na terenie Orzysza dlatego, \u017ce tam by\u0142o tanio, kuchnia og\u00f3lnowojskowa i nawet zesp\u00f3\u0142 wojskowy gra\u0142 uczestnikom konferencji do ogniska. I chocia\u017c da\u0142o si\u0119 odczu\u0107 ten Schwarzwald, czarne lasy, to atmosfera by\u0142a \u015bwietna. Sp\u0142yw nam zrobiono przepi\u0119kn\u0105 i czyst\u0105 rzeczk\u0105 Krutyni\u0105, zwiedzili\u015bmy Zak\u0142ad Polskiej Akademii Nauk w Popielnie\u2026 Tam niestety by\u0142y prowadzone do\u015b\u0107 kontrowersyjne do\u015bwiadczenia na zwierz\u0119tach. Wtedy si\u0119 troch\u0119 do nauki zniech\u0119ci\u0142em. Ale kontynuowa\u0142em konferencje w\u0142oc\u0142awskie przekonany g\u0142\u0119boko, \u017ce mog\u0105 przyczyni\u0107 si\u0119 do rozwoju postaw proekologicznych. Od 1986 r., robi\u0142em te\u017c konferencje na poziomie Warszawy, w O\u015brodku Chrze\u015bcija\u0144skiej My\u015bli Spo\u0142ecznej \u201eAugustinum\u201d, na temat wszystkich spraw zwi\u0105zanych z nauk\u0105 spo\u0142eczn\u0105 Ko\u015bcio\u0142a katolickiego a ochron\u0105 \u015brodowiska, etyk\u0105 ekologiczn\u0105 od strony Ko\u015bcio\u0142a katolickiego, ale i relacjami medycyny i ekologii. Zaprasza\u0142em profesor medycyny Mari\u0119 Gumi\u0144sk\u0105 z Krakowa, wybitn\u0105 specjalistk\u0119, ksi\u0105dz dr Jan Grzesica, etyk ekologiczny te\u017c bra\u0142 udzia\u0142 w tych seminariach, by\u0142 wybitny etyk katolicki ks. prof. Tadeusz \u015alipko, i wiele innych os\u00f3b. Tutaj warto zaznaczy\u0107, \u017ce poprzez organizacj\u0119 tych konferencji do okr\u0105g\u0142ego sto\u0142u i potem, oraz publikacje naukowe i popularne, wyrabia\u0142em sobie pozycj\u0119 eksperta. Ekspert bowiem musi zna\u0107 problem praktycznie, nie wy\u0142\u0105cznie w teorii.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Rok 89. i lata 90., czy mo\u017cesz wspomnie\u0107 jakie\u015b wa\u017cne wydarzenia z tamtych lat, kt\u00f3re mia\u0142y wp\u0142yw na kszta\u0142towanie Twojej dalszej drogi \u017cyciowej. Je\u015bli to by\u0142a ekologia, to jest wa\u017cne, bo to jest obszar ochrony \u015brodowiska, ekologii, ekosystemu, a to ju\u017c s\u0105 rewiry, kt\u00f3re maj\u0105 wp\u0142yw na kszta\u0142towanie pogl\u0105du na \u015bwiat cz\u0142owieka, warto\u015bci i sensu \u017cycia, a wi\u0119cej kszta\u0142towanie cz\u0142owieka jako cz\u0142owieka wolno\u015bci. Ludzi Wolno\u015bci mo\u017cna w ten spos\u00f3b znale\u017a\u0107 \u2026<\/p>\n\n\n\n

– Jest to bardzo wa\u017cne pytanie \u2013 ot\u00f3\u017c doszed\u0142em do wniosku, \u017ce dzia\u0142alno\u015b\u0107 ekologiczna w zasadzie rozbudowuje ludzk\u0105 wolno\u015b\u0107 i na poziomie indywidualnym i na poziomie spo\u0142ecze\u0144stwa. \u017bycie w warunkach katastrofy ekologicznej na dowolnym terenie, zatoksykowania terenu uniemo\u017cliwia ludzk\u0105 wolno\u015b\u0107, blokuje te\u017c rozw\u00f3j spo\u0142ecze\u0144stwa i uniemo\u017cliwia planistom centralnym czy lokalnych racjonalne planowanie.  Ju\u017c w roku 2005 Polskie Towarzystwo Psychiatryczne w swoim raporcie w\u0142\u0105czy\u0142o wska\u017aniki zanieczyszczenia, wska\u017aniki ekologiczne do oceny stanu zdrowia populacji.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Tak, \u017ce ci\u0105gn\u0105\u0142em t\u0119 ekologi\u0119 nadal. W 1987 mia\u0142em ju\u017c pierwsze publikacje naukowe. W 1989 ju\u017c zacz\u0105\u0142em doktorat na KUL-u u ksi\u0119dza profesora Kondzieli, niestety musia\u0142em przerwa\u0107, ksi\u0105dz profesor Kondziela nagle zmar\u0142 w wieku lat 60, w m\u0142odym wieku. I ten doktorat przerwa\u0142em w 1992, ale na szcz\u0119\u015bcie dla mnie temat doktoratu opublikowa\u0142em i by\u0142 cytowany. Ma\u0142o tego, chyba w 1988 czy 1989 roku dzia\u0142a\u0142 wtedy popularny Ruch Ekologiczny \u201eWol\u0119 By\u0107\u201d. Zorganizowa\u0142em dla nich W\u0142oc\u0142awski Uniwersytet Ekologiczny, kt\u00f3ry trwa\u0142 chyba do 1995 roku. Za darmo by\u0142y r\u00f3\u017cnego rodzaju wyk\u0142ady dla m\u0142odzie\u017cy szk\u00f3\u0142 podstawowych, \u015brednich. I tak jak pami\u0119tasz, u ciebie w Przemy\u015blu na Strychu by\u0142a Mary Tillens, Fred Gijbels u mnie te\u017c byli na tym W\u0142oc\u0142awskim Uniwersytecie z wyk\u0142adami. By\u0142 kolega Przemek Czajkowski, ekspert Globalnego Funduszu \u015arodowiska w UNDP GEF, Jacek Bo\u017cek, s\u0142ynny dzia\u0142acz ekolog i aktor z Bielska Bia\u0142ej. Profesor Breymeyer zaprosi\u0142a mnie w maju 1993 na spotkanie  w Polskiej Akademii Nauk w  Komitecie Cz\u0142owiek i \u015arodowisko. Pami\u0119tam, przyjecha\u0142em, przedstawi\u0142em si\u0119 pani profesor, a ona m\u00f3wi: \u201epanie magistrze znam Pana wszystkie publikacje\u201d. Mia\u0142em do\u015bwiadczenie praktyczne w organizowaniu konferencji i W\u0142oc\u0142awskiego Uniwersytetu Ekologicznego i wszyscy urz\u0119dnicy pa\u0144stwowi \u015bmia\u0142o u mnie mogli si\u0119 wypowiedzie\u0107, bo \u017cadnych barier nie by\u0142o. To byli bardzo zaanga\u017cowani ludzie i merytoryczni. We W\u0142oc\u0142awskim Uniwersytecie Ekologicznym mas\u0119 m\u0142odzie\u017cy i dzieci przesz\u0142o przez wyk\u0142ady. Wyk\u0142ada\u0142 tam mi\u0119dzy innymi te\u017c profesor Stefan Koz\u0142owski, kt\u00f3ry by\u0142 ministrem ochrony \u015brodowiska u Jana Olszewskiego i delegatem na pierwszy \u015awiatowy Szczyt Ziemi ONZ-tu. Przy Okr\u0105g\u0142ym Stole by\u0142 on w podstoliku ds. ekologii od strony solidarno\u015bciowej. By\u0142a wielka mi\u0119dzynarodowa znakomito\u015b\u0107 ekologiczna Profesor Sophie Jakowska z Dominikany, p\u00f3\u017aniejsza profesor Uniwersytetu Nowojorskiego. Dowiedzia\u0142em si\u0119, \u017ce jest w Polsce, natychmiast pojecha\u0142em do Warszawy, zaprosi\u0142em Pani\u0105 profesor, przyjecha\u0142a, mia\u0142a wyk\u0142ad, wyk\u0142ad rewelacyjny. Opowiada\u0142a o praktycznych stronach edukacji ekologicznej na wsiach Republiki Dominika\u0144skiej.<\/strong><\/p>\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
W\u0142oc\u0142awski Uniwersytet Ekologiczny, 1992 r., wyk\u0142ad nt. etyki ekologicznej. Od lewej: prof. Sophie Jakowska z Dominikany (<\/i>Mi\u0119dzynarodowa Unia Zasob\u00f3w Przyrody), Andrzej Mazur – organizator<\/em><\/figcaption><\/figure><\/div>\n\n\n

– <\/strong>W\u0142a\u015bnie, kwestie praktyczne w ekologii s\u0105 bardzo wa\u017cne. W latach 80., \u017ceby by\u0107 zupe\u0142nie niezale\u017cnym od komuny prowadzi\u0142em, poza kontraktacj\u0105, z moim tat\u0105 gospodarstwo ogrodnicze. To by\u0142o wielkie wyzwanie, bo je\u015bli prywatny ogrodnik mia\u0142 swoj\u0105 produkcj\u0119 zakontraktowan\u0105 w skupie, czyli pod kontrol\u0105 sp\u00f3\u0142dzielni nadzorowanej przez system komunistyczny, to mia\u0142 dost\u0119p do nawoz\u00f3w, opa\u0142u, benzyny, \u015brodk\u00f3w ochrony \u2013 wszystkie te towary by\u0142y wtedy reglamentowane, nawet w\u00f3dka i cukier by\u0142y na kartki. Niezale\u017cni ogrodnicy zmuszeni byli do kombinowania, bo na sezon potrzebowa\u0142em np. ok. 20 ton w\u0119gla do ogrzania trzech tuneli szklarniowych, kilkaset kg nawoz\u00f3w sztucznych, setki litr\u00f3w benzyny, \u017cebywiosn\u0105 wozi\u0107 dwa razy w tygodniu pomidory z wczesnej produkcji na wolny rynek do Krakowa, Katowic, czy Warszawy. To by\u0142a dodatkowa zach\u0119ta do upraw ekologicznych – nie dawa\u0107 ci\u0105gle \u0142ap\u00f3wek. Wi\u0119c, opr\u00f3cz przekonania o potrzebie produkowania zdrowej \u017cywno\u015bci z samej swej istoty wa\u017cnej, byli\u015bmy zmuszeni do uprawy warzyw przyspieszonych w spos\u00f3b mo\u017cliwie najbardziej ekologiczny: zamiast nawoz\u00f3w stosowali\u015bmy du\u017ce ilo\u015bci obornika z r\u00f3\u017cnych zwierz\u0105t i kompost\u00f3w, podlewa\u0142em wod\u0105 zbieran\u0105 z deszcz\u00f3wki, kt\u00f3ra musia\u0142a kilka dni \u201eosta\u0107 si\u0119\u201d w specjalnych paruset litrowych bekach, na m\u0105czlika, czyli bia\u0142e muszki na pomidorach, stosowali\u015bmy roztocze, a przeciw grzybom spryskiwa\u0142em ro\u015bliny mechanicznie rozwodnionym mlekiem chudym, kupowanym w szklanych litrowych butelkach, czyli bez plastiku. Wielu tych metod ekologicznych nauczy\u0142 mnie tato Jurka Bonarka, przedwojenny ogrodnik. Potem nast\u0105pi\u0142y czasy, gdy ju\u017c w Przemy\u015blu dzia\u0142a\u0142o Przemyskie Towarzystwo Kulturalne, powo\u0142ane w grudniu 1989 roku. I tutaj w siedzibie dawnego EMPiku na parterze mieli\u015bmy sal\u0119 spotka\u0144, otwarte forum obywatelskie, r\u00f3\u017cne inne inicjatywy i organizowali\u015bmy spotkania. Bra\u0142e\u015b w nich udzia\u0142. Przypominam sobie spotkanie dyskusyjne, bardzo d\u0142ugie, z Ryszardem Legutko o tym, Czy mo\u017cna by\u0107 konserwatyst\u0105 w PRL-u, a potem z Jaros\u0142awem Pieka\u0142kiewiczem.<\/p>\n\n\n

\n
\"\"<\/a>
W\u0142oc\u0142awek 1991 rok. Zebranie Komitetu Wyborczego Koalicji Chrze\u015bcija\u0144ska Demokracja. Pierwszy z lewej mec. W\u0142adys\u0142aw Si\u0142a-Nowicki, obok Andrzej Mazur przewodnicz\u0105cy Komitetu Wyborczego na teren <\/strong>woj. w\u0142oc\u0142awskiego oraz dzia\u0142acze chadeccy z Torunia<\/em><\/figcaption><\/figure><\/div>\n\n\n

Ludzie Wolno\u015bci, Europa Karpat<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Marek, tutaj w\u0142a\u015bnie wypisa\u0142em te nazwiska, grubym flamastrem co komu zawdzi\u0119czam, czego mnie kto uczy\u0142?  I na pierwszej stronie, jest Jaros\u0142aw Pieka\u0142kiewicz, kt\u00f3rego pozna\u0142em u Ciebie w Przemyskim Towarzystwie Kulturalnym. Bo pami\u0119tam, \u017ce m\u00f3wi\u0142e\u015b wtedy chyba 1995 rok by\u0142 : \u201dAndrzej, no to mo\u017ce by\u015b z nim wywiad jaki\u015b zrobi\u0142?\u201d. No i pojechali\u015bmy do niego. Jarek Pieka\u0142kiewicz (przeszli\u015bmy na Ty, to by\u0142a jego propozycja) z Mojr\u0105, jego \u017con\u0105, dzia\u0142aczk\u0105 ameryka\u0144skiej Amnesty International , jad\u0105c do Przemy\u015bla gdzie\u015b w Warszawie, na dworcu co\u015b zjedli i dosta\u0142 rozstroju \u017co\u0142\u0105dka, \u017ce trafi\u0142 do szpitala w Przemy\u015blu na Rogozi\u0144skiego. Bardzo du\u017co si\u0119 od niego nauczy\u0142em. I je\u015bli idzie o wk\u0142ad r\u00f3\u017cnych ludzi w moje rozumienie \u015bwiata  i nauki, to Jarka Pieka\u0142kiewicza szczeg\u00f3lnie wyr\u00f3\u017cniam  – ukierunkowa\u0142 mnie w stron\u0119 epistemologii, czyli teorii poznania naukowego. Tak, g\u0142\u00f3wnie on.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>On politolog i antykomunista, stryjeczny bratanek Jana, delegata Rz\u0105du na Kraj…<\/p>\n\n\n\n

– Tak, tak. Ale to on mnie wprowadzi\u0142 w epistemologi\u0119 i dlatego ja obecnie krytykuj\u0119 popularn\u0105 w niekt\u00f3rych \u015brodowiskach instytucj\u0119 mistrza i ucznia, bo to jest frazeologia. To jest wzi\u0119te z renesansu, z uczelni w\u0142oskich, kiedy te uczelnie by\u0142y korporacjami magistr\u00f3w i bean\u00f3w. One si\u0119 przenosi\u0142y z miasta do miasta, o ile mia\u0142y pieni\u0105dze na uczenie. I wtedy by\u0142a ta relacja mistrz-ucze\u0144, czyli magister po naszemu i bean, czyli student. Powinno patrze\u0107 si\u0119 na ten problem pro\u015bciej: profesor i student. Tak to widz\u0119, na przyk\u0142adzie Jaros\u0142awa Pieka\u0142kiewicza. Gdy\u017c profesor nie musi, ale je\u015bli chce, to mo\u017ce pokaza\u0107 kierunek metodologiczny. Jarek Pieka\u0142kiewicz pokaza\u0142 mi w epistemologii, czyli filozofii nauki albo metametodologii, horyzonty rozwa\u017ca\u0144 – jak m\u00f3wi\u0142em wczoraj w Kalwarii Pac\u0142awskiej – gdzie one si\u0119 zaczynaj\u0105\u2026<\/strong><\/p>\n\n\n\n

By\u0142a te\u017c Sophie Jakowska (1922-2005), wybitna profesor nauki o biologii z Uniwersytetu Nowojorskiego, w angielskiej Wikipedii jest wspania\u0142a nota o niej. Ona mnie nauczy\u0142a etyki ekologicznej od strony praktycznej, jak oni uczyli ludzi w Dominikanie ekologii praktycznie rozumianej, nie teoretycznie, \u017ce \u0142adnie, \u017ce p\u00f3jdziemy na spacer i b\u0119dziemy je\u017adzi\u0107 na rowerach\u2026 Nie, ale jak si\u0119 ludzi uczy oszcz\u0119dza\u0107 opa\u0142, bo oni s\u0105 biedni. Wi\u0119c, \u017ce np. kot\u0142y blaszane, czy gliniane s\u0142om\u0105 trzeba ob\u0142o\u017cy\u0107, \u017ceby zachowywa\u0142y d\u0142ugo ciep\u0142o. Tak oni w Dominikanie uczyli ochrony \u015brodowiska, poprzez praktyczn\u0105 edukacj\u0119 ekologiczn\u0105.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

U Jerzego Grotowskiego (1933-1999) by\u0142em ca\u0142y miesi\u0105c, na Uniwersytecie Poszukiwa\u0144 Teatru Narod\u00f3w pod patronatem UNESCO, gdzie po raz pierwszy w \u015bwiecie pokazano parateatr; to by\u0142a pierwsza demonstracja metody parateatralnej. Grotowski i jego aktorzy g\u0142\u00f3wnie Rena Mirecka i Zbigniew Cynkutis nauczyli mnie warsztatu parateatralnego. Tak jak epistemologii Jarek Pieka\u0142kiewicz a praktycznego rozumienia etyki ekologicznej Sophie Jakowska.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Nawi\u0105zuj\u0119 te\u017c po wielu latach swoich studi\u00f3w i lektur do pragmatyzmu ameryka\u0144skiego. Metodologia ameryka\u0144ska polega na pytaniu: \u201ejak\u201d? By\u0142a tutaj w Przemy\u015blu niedawno Lidia Morawska, wybitna profesor z Australii i ona zacz\u0119\u0142a sw\u00f3j wyk\u0142ad od tego, \u017ce jej zainteresowanie nauk\u0105 zacz\u0119\u0142o si\u0119 od pytania \u201edlaczego, \u201edlaczego tak jest\u201d? Pytania \u201edlaczego tak jest\u201d jako tak zwanego pytania naukotw\u00f3rczego uczy\u0142 nas na wyk\u0142adach w 1972 r., z metafizyki rektor KUL ks. prof. Kr\u0105piec. Jest to klasyczne pytanie greckiej filozofii, po grecku brzmi \u201ddia ti?\u201d. Niemniej Amerykanie maj\u0105 praktyczne podej\u015bcie \u2013 \u201ejak?\u201d. Jak rozwi\u0105za\u0107 jaki\u015b problem, czyli m\u00f3wi\u0105c dzisiaj, tutaj aktualnie i egzystencjalnie – jak wygl\u0105da moja sytuacja \u017cyciowa, czego mi brakuje i tak dalej, jak powinienem post\u0119powa\u0107? A w nauce? Wg klasycznej definicji nauki, nauka zajmuje si\u0119 tym, co jest, czyli najog\u00f3lniej \u015bwiatem. A nauka ameryka\u0144ska nie zajmuje si\u0119 tym, co jest, tylko jak ja mam rozwi\u0105za\u0107 problem, jak ja mam podej\u015b\u0107 do tego praktycznie. Jest to propozycja Peirce\u2019a i okre\u015bla si\u0119 j\u0105 \u201epragmatyczn\u0105 teori\u0105 prawdy\u201d. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

Jeszcze kilka uwag o metodologii nauk i strategii ekologicznej, kt\u00f3rej fragmenty prezentowa\u0142em na konferencji w Kalwarii Pac\u0142awskiej Sam j\u0105 opublikowa\u0142em w 2004, a pisa\u0142em sze\u015b\u0107 lat i osiem miesi\u0119cy: odpowiada ona na pytanie co jest ekologi\u0105, kt\u00f3ra mo\u017ce zlikwidowa\u0107 kwestie ekologiczn\u0105. Je\u015bli idzie o warsztat eksperta, to chocia\u017c mia\u0142em do\u015bwiadczenie konferencyjne, to poruszania si\u0119 w \u015bwiecie ekspert\u00f3w UNESCO uczy\u0142em si\u0119 od profesor Alicji Breymeyer, ukierunkowania edukacyjnego od profesor Danuty Cichy, a warsztatu rzetelno\u015bci metodologicznej, skrupulatno\u015bci pewnego rodzaju i dbania o to, co si\u0119 m\u00f3wi spo\u0142ecze\u0144stwu, naukowcom i studentom \u2013 od profesora Stefana Koz\u0142owskiego. A oszcz\u0119dno\u015bci, dbania o ekologiczny styl \u017cycia, to od profesora Zbigniewa Tadeusza Wierzbickiego, kt\u00f3ry by\u0142 przewodnicz\u0105cym Rady Naukowej w Prezydium Zarz\u0105du G\u0142\u00f3wnego LOP, kt\u00f3rej by\u0142em cz\u0142onkiem. Do dzisiaj wzorem profesora pisz\u0119 na obydwu stronach kartki papieru, oszcz\u0119dzaj\u0105c lasy.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Jeszcze raz podsumujmy wspomnienia, wnioski z przesz\u0142o\u015bci.<\/p>\n\n\n\n

– Kto na mnie wywar\u0142 du\u017cy wp\u0142yw, tak\u017ce w sensie najr\u00f3\u017cniejszych warsztat\u00f3w metodologii, metodyki, filozofii nauki?  My\u015bl\u0119, \u017ce to jest wa\u017cne, jakie\u015b drogowskazy trzeba w nauce mie\u0107, mimo stale zmieniaj\u0105cej si\u0119 rzeczywisto\u015bci. Jeszcze raz powtarzam, Jaros\u0142aw Pieka\u0142kiewicz – epistemologia, Sophie Jakowska, te\u017c z USA, etyka ekologiczna, ale praktyczna, jak chroni\u0107 \u015brodowisko, jak oszcz\u0119dza\u0107 energi\u0119. Jerzy Grotowski, warsztat parateatralny, czyli teatr ju\u017c po teatrze. Dalej, warsztat ekspercki, obycie ju\u017c na wy\u017cszym poziomie, bo co innego uniwersytety, bez wzgl\u0119du na to, jakie one s\u0105, czy katolickie, czy niekatolickie, a co innego zespo\u0142y ekspert\u00f3w Polskiej Akademii Nauk, gdzie s\u0105 nie tylko teoretycy, ale i praktycy, kt\u00f3rzy potrafi\u0105 zorganizowa\u0107 konferencje, czy jakie\u015b centra edukacji ekologicznej, badania empiryczne, terenowe, etc. M\u00f3j pierwszy udzia\u0142 w Kongresie MaB Programme UNESCO  odby\u0142 si\u0119 w Zakopanem, we wrze\u015bniu 1993, gdzie wchodzi\u0142em w sk\u0142ad delegacji Polskiego Narodowego Komitetu UNESCO. Kongres by\u0142 zorganizowany dla Europy, Kanady i Stan\u00f3w Zjednoczonych. Ja tam prezentowa\u0142em poster pod tytu\u0142em \u201eW\u0142oc\u0142awski Uniwersytet Ekologiczny\u201d. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

Tu jeszcze raz wracam do dw\u00f3ch postaci, ju\u017c nie\u017cyj\u0105cych wspania\u0142ych profesor\u00f3w KUL-u, ksi\u0119dza profesora Lecha Stachowiaka i ksi\u0119dza profesora Joachima Kondzieli, kt\u00f3rzy mnie uczyli warsztatu naukowego w zakresie metodologii hermeneutyki i metodyki, oraz metodologii nauki spo\u0142ecznej ko\u015bcio\u0142a katolickiego.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Chcia\u0142em podkre\u015bli\u0107, \u017ce to by\u0142a pewna baza do\u015bwiadcze\u0144, ale cz\u0142owiek ju\u017c sam musia\u0142 potem ruszy\u0107, nie ogl\u0105daj\u0105c si\u0119 na to, co by\u0142o. Cz\u0119\u015b\u0107 z tych ludzi zmar\u0142a, ale zostawili mi swoje podej\u015bcie, s\u0105 te\u017c ich publikacje. Wsp\u00f3\u0142cze\u015bnie te\u017c nie ma w Polsce \u201eMaB Programme\u201d UNESCO i kilkunastu zespo\u0142\u00f3w ekspert\u00f3w kt\u00f3re tam by\u0142y. A nauk\u0119, refleksj\u0119 ekologiczn\u0105, analizy trzeba ci\u0105gn\u0105\u0107 dalej, zmienia si\u0119 rzeczywisto\u015b\u0107 przybywaj\u0105 kolejne zagro\u017cenia. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

W tym  miejscu chcia\u0142em podkre\u015bli\u0107 Twoj\u0105 osob\u0119, dlatego \u017ce \u015brodowisko, nazwijmy to umownie, Europy Karpat, bardzo si\u0119 rozwin\u0119\u0142o. Rozwin\u0119\u0142o si\u0119 niespodziewanie, jak my\u015bl\u0119, dla wielu os\u00f3b. I dzi\u0119kuj\u0119 Ci za zaproszenie na te konferencje mi\u0119dzynarodowe, bo one s\u0105 w moim nurcie rozwa\u017ca\u0144. Ochrona \u015brodowiska, nowoczesna ekologia, metodologia nauk i strategii ekologicznych. To nie jest tak, \u017ce ekologia jest nauk\u0105 statyczn\u0105. Bo stan \u015brodowiska zmienia si\u0119 raz na lepsze, raz na gorsze. I ta konwencja Europy Karpat bardzo mi odpowiada. Jest nowoczesna, jest wsp\u00f3\u0142czesna ale si\u0119 rozwija bez przerwy. Dochodz\u0105 nowe tematy, niebanalne zupe\u0142nie. Jak uzdrowiska, zdrowie, turystyka. I to mi si\u0119 cholernie podoba w tej konferencji. Tu jeszcze chcia\u0142em przypomnie\u0107, \u017ce 2021 r., konferencja Europa Karpat ruszy\u0142a w\u0142a\u015bnie w sprawie zdrowia i turystyki. A w 2023 na grudniowym szczycie w Dubaju, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, na szczycie klimatycznym ONZ-u, ju\u017c zdrowie znalaz\u0142o si\u0119 jako numer jeden w rozwa\u017caniach o klimacie. Oczywi\u015bcie czym innym s\u0105 zmiany klimatyczne a czym innym jest Europa Karpat. Ale to jest w\u0142a\u015bnie dzia\u0142alno\u015b\u0107 prozdrowotna, poprawa \u015brodowiska, ekosystemu, poprawa zdrowia populacji. I tutaj Europa Karpat nieco wyprzedza globalne konferencje ONZ zwi\u0105zane z ekologi\u0105.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Zatrzymajmy si\u0119 chwil\u0119 na Europie Karpat, na wsp\u00f3\u0142pracy mi\u0119dzy regionami, pa\u0144stwami i \u015brodowiskami. Jakie rekomendacje mo\u017cesz zaproponowa\u0107 dla naszych dzia\u0142a\u0144? Jaka tematyka by\u0142aby najlepsza, obszary zainteresowa\u0144 Europy Karpat, bo m\u00f3wi\u0142e\u015b o uzdrowiskach, o przyrodzie. Czy mo\u017cesz poda\u0107 jakie\u015b konkretne przyk\u0142ady?<\/p>\n\n\n\n

 Widz\u0119 trzy takie kontynuacje temat\u00f3w. Pierwszy, to Karpaty a UNESCO. To jest pomys\u0142 ministra Krzysztofa Szczerskiego, naszego delegata w ONZ. Rekomendowa\u0142bym powolne ci\u0105gni\u0119cie tego tematu. Oczywi\u015bcie w kooperacji z osobami z poszczeg\u00f3lnych pa\u0144stw, jak oni widz\u0105 te sprawy. Bo wiadomo, chocia\u017cby po ostatniej konferencji w Kalwarii, \u017ce musz\u0105 by\u0107 wype\u0142nione dokumenty, formularze, musi istnie\u0107 porozumienie mi\u0119dzynarodowe w tej sprawie. Jednym mo\u017ce le\u017ce\u0107 ten temat, drugim nie. Ale trzeba d\u0105\u017cy\u0107 do osi\u0105gni\u0119cia jakiego\u015b iunctim, porozumienia pa\u0144stw karpackich, potem zrobi\u0107 jaki\u015b zesp\u00f3\u0142 studyjny, opracowywa\u0107 projekty. Ja my\u015bl\u0119, \u017ce to jest bardzo dobry temat, z najnowszych danych przecie\u017c widzimy, \u017ce poszczeg\u00f3lne s\u0142ynne miejscowo\u015bci, te wycieczkowe, turystyczne, kombinaty turystyczne, jak Wenecja, wy\u0142\u0105czaj\u0105 si\u0119, wyrzucaj\u0105 turyst\u00f3w, nie chc\u0105 ich. Jest to skutek prze\u0142adowania turystycznego w niekt\u00f3rych regionach i tutaj to nie tylko jest szansa turystyczna dla nas, ale te tereny rosn\u0105 w cenie, nie tylko finansowej, ale rosn\u0105 w cenie ze wzgl\u0119du na jako\u015b\u0107 \u017cycia. Przecie\u017c jako\u015b\u0107 \u017cycia to g\u0142\u00f3wny temat ekologii. Bo coraz wi\u0119cej jest teren\u00f3w zdegradowanych. Ja bym zrobi\u0142 ca\u0142\u0105 ewidencj\u0119 Karpat – jest przecie\u017c od cholery uzdrowisk i mas\u0119 r\u00f3\u017cnych \u015bwietnych rzeczy, i chroni\u0142bym te Karpaty, a wpis na List\u0119 UNESCO przygotowywa\u0142bym w ramach has\u0142a \u201enieskazitelne g\u00f3ry \u2013 nieskazitelne uzdrowiska\u201d.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Drugi temat to uzdrowiska Karpat. Trzeba by\u0142oby doprowadzi\u0107 do restytucji naszych uzdrowisk, bo np. Rabka jest zanieczyszczona, w rankingu najbardziej zanieczyszczonych miast, co kilka tygodni jest na pierwszym miejscu. Gocza\u0142kowice zanieczyszczone. Ryman\u00f3w, Iwonicz – jeszcze si\u0119 trzymaj\u0105. Jest jeszcze Pola\u0144czyk. Na S\u0142owacji Preszow, Koszyce, Bardejowskie Kupele. I tak dalej przez wszystkie pa\u0144stwa Karpat. Trzeci, proponuj\u0119 trzyma\u0107 temat, kt\u00f3ry by\u0142 na Kalwarii Pac\u0142awskiej:  \u201ePrzemy\u015bl-Krasiczyn-Kalwaria jako dziedzictwo kulturowo- przyrodnicze\u201d. Mo\u017ce ju\u017c w ramach Przemyskiego Towarzystwa Kulturalnego, lokalnie, ale trzyma\u0107 bez przerwy. Pami\u0119\u0107, rozw\u00f3j, ochrona. Tak jak zaproponowa\u0142em w promieniu 40 kilometr\u00f3w od centrum Przemy\u015bla, zabytkowego rynku renesansowego, pomnika historii.  I mamy plan zako\u0144czony. Nic tu nie trzeba robi\u0107, tylko chroni\u0107. Poszczeg\u00f3lne procedury wdra\u017ca\u0107.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Dobrze. Ale czy mo\u017cemy wyodr\u0119bni\u0107 temat zwi\u0105zany z Via Carpati\u0105 i nast\u0119pnymi\u2026 Via Culturalia, Szlak Karmazynowy?<\/p>\n\n\n\n

 – Zg\u0142osi\u0142em wniosek, \u017ceby utworzy\u0107 zesp\u00f3\u0142 koordynacyjny tych trzech segment\u00f3w. Tych trzech ci\u0105g\u00f3w komunikacyjno-kulturowych, mianowicie Via Culturalia, Crimson Route-Karmazynowy Szlak i Megagaleria. Bardzo ciekawy pomys\u0142 – megagaleria, kt\u00f3ry zaproponowali Janusz Kapusta i Piotr Bies z Zakopanego na Europie Karpat w Krasiczynie w ubieg\u0142ym roku<\/strong> i zaczn\u0119 od Karmazynowego Szlaku. Dlaczego? Bo ten projekt trzeba planowa\u0107 precyzyjnie. Bu\u0142garia i Rumunia ko\u0144cz\u0105 ostatni etap Via Carpatia w 2031 i w 2029 r. Grecja potem, bo jest ostatnia. <\/strong><\/p>\n\n\n\n

 – <\/strong>Wsp\u00f3\u0142praca instytucji i ludzi kultury wzd\u0142u\u017c Via Carpathia, w promieniu np. 50 kilometr\u00f3w na wsch\u00f3d i na zach\u00f3d \u2013 w zale\u017cno\u015bci od tego, czy tam s\u0105 ciekawe miejsca. To jest interpretacja, dopowiedzenie do idei, kt\u00f3r\u0105 przed laty przedstawi\u0142 Wit Wojtowicz. Chodzi o puszczenie w ruch wyobra\u017ani. Jak ty widzia\u0142by\u015b uzupe\u0142nienie tej Via Culturalia \u2026?<\/p>\n\n\n\n

– W przypadku instytucji pa\u0144stwowych, muze\u00f3w, instytut\u00f3w historii sztuki, to raczej bym proponowa\u0142 znale\u017a\u0107 ide\u0119, takie naprowadzenie, o co ma i\u015b\u0107 w tej wymianie karpackiej. Nie jest to \u0142atwe, ale by\u0142a konferencja organizowana przez Uniwersytet Rzeszowski, wi\u0119c mo\u017cna robi\u0107, tylko trzeba ruszy\u0107 z tym. Ludzie musz\u0105 co\u015b sami te\u017c pomy\u015ble\u0107 na temat, jak o\u017cywi\u0107 Via Carpathia, zda\u0107 sobie spraw\u0119, \u017ce to jest \u015bwietny szlak transportowy i turystyczny, wymiany kulturowej, od Salonik z centrum europejskiej kultury, a\u017c do kultury Ba\u0142t\u00f3w. Z kilku przyk\u0142adowych inicjatyw, to po pierwsze,  Megagaleria – polega\u0142aby w tym sensie na wykorzystaniu wzd\u0142u\u017c Via Carpatii lub te\u017c w jakim\u015b s\u0105siedztwie, wszystkich miejsc, gdzie mo\u017cna si\u0119 zatrzyma\u0107: postojowych, stacji benzynowych, r\u00f3\u017cnych innych zajazd\u00f3w, \u017ceby tam umieszcza\u0107 dzie\u0142a sztuki przygotowane przez artyst\u00f3w rodzimych, kt\u00f3rzy wyrastaj\u0105 z tradycji danego regionu. Jeszcze dodam, \u017ce jedni mog\u0105 zrobi\u0107 skansen jaki\u015b np. w Mo\u0142dowie, inni, jak Piotr Bies \u2013 awangard\u0119 – ja za tym jestem w\u0142a\u015bnie, \u017ceby szuka\u0107. Tylko od razu my\u015bl\u0119 o kosztach, bo to awangarda, fajnie si\u0119 m\u00f3wi, rze\u017aba czy instalacja 10 na 20 metr\u00f3w, ale kto da pieni\u0105dze dla tych kilku rze\u017abiarzy, kt\u00f3rzy b\u0119d\u0105 to robi\u0107? Chyba, \u017ce dla idei b\u0119d\u0105 chcieli robi\u0107? Zrobi\u0142bym te\u017c przewodnik o VIA CARPATHIA: \u0141otwa, Litwa, Polska, pa\u0144stwa karpackie i wpisa\u0142bym wszystkie wa\u017cniejsze instytuty, muzea, zabytki, skanseny, obiekty przyrody, obiekty UNESCO wzd\u0142u\u017c tej trasy.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Po drugie, jeste\u015bmy bardzo dobrze przygotowani w Polsce, w wyznaczaniu szlak\u00f3w turystycznych: PTTK, szlaki architektury drewnianej, szlaki architektury cerkiewnej, minarety, wszystko \u015bwietnie zrobione. I dlatego nie ba\u0142bym si\u0119 zrobi\u0107 kolejnego przewodnika wielonarodowego i wielokulturowego o KARMAZYNOWYM SZLAKU. Mia\u0142by du\u017cy walor edukacyjny. I tak na przyk\u0142ad id\u0105c wzd\u0142u\u017c Karmazynowego Szlaku okazuje si\u0119, \u017ce najwi\u0119cej obiekt\u00f3w renesansu jest w Polsce.  W Bu\u0142garii w og\u00f3le nie ma renesansu, na W\u0119grzech te\u017c, ani w Rumunii, a jest w Polsce, sam by\u0142em zaskoczony. Wi\u0119c mas\u0119 niespodzianek mo\u017cna pokaza\u0107 w takim przewodniku K\u0142ajpeda – Saloniki. W Grecji oczywi\u015bcie s\u0105 starsze o wiele obiekty, ale nie ma renesansu, jeste\u015bmy jedyni, to jest do\u015b\u0107 wa\u017cne, \u017ce Polska wypada tutaj, na tej trasie Crimson Route, jako pa\u0144stwo, kt\u00f3re ma w zasobach materialnych nieruchomo\u015bci renesansowe. Gdzie indziej jest rokoko, barok, albo \u015bredniowieczny gotyk, czy jeszcze starsze, jak w Grecji, a u nas renesans.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Do renesansowych mo\u017cemy zaliczy\u0107 ca\u0142e za\u0142o\u017cenia w Lublinie, Zamo\u015bciu, jest Krasiczyn, przemyski Rynek, Koz\u0142\u00f3wka, mo\u017cliwy na trasie Szlaku  Kazimierz nad Wis\u0142\u0105, no i Baran\u00f3w.  Podam Ci, dla przyk\u0142adu pomys\u0142 na rynek przemyski – je\u015bli ma przyci\u0105gn\u0105\u0107 turyst\u00f3w, to musi by\u0107 zrobione jak z komputera, jak rynek stary we Wroc\u0142awiu. Po drugie jest to pomnik historii, ale on wygl\u0105da fatalnie: je\u015bli wyczy\u015bcili jedn\u0105 stron\u0119 rynku z drzew, to po co zostawili drug\u0105 stron\u0119? jeszcze lastriko wok\u00f3\u0142 tych nied\u017awiadk\u00f3w z okresu PRL-u. Wiesz, co ja bym zrobi\u0142? Wyczy\u015bci\u0142 rynek do ko\u0144ca, lastriko zlikwidowa\u0142, ten pomnik z fontann\u0105 nied\u017awiadk\u00f3w p\u00f3\u0142tora, dwa metry podni\u00f3s\u0142 do g\u00f3ry, niech g\u00f3ruj\u0105 troch\u0119, dominuj\u0105. Drzewa wszystkie wyci\u0105\u0142 z drugiej po\u0142owy, takie same da\u0142 p\u0142yty na ca\u0142y rynek. A naprzeciw Urz\u0119du Miejskiego nad ca\u0142ym rynkiem kto by dowodzi\u0142? Normalna rze\u017aba, naturalnej wielko\u015bci: najs\u0142ynniejszy starosta przemyski, czyli kto? Pu\u0142kownik Micha\u0142 Wo\u0142odyjowski. Tak, s\u0142ynna ta posta\u0107 i popularna Panie Marku, by\u0142a przemyskim stolnikiem (\u015bmiech).<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Kilka lat temu, gdy stawiali\u015bmy przy Placu Dominika\u0144skim pomniki u\u0142ana i huzara, to zach\u0119ca\u0142em do budowy kolejnych w s\u0105siedztwie, upami\u0119tniaj\u0105cych wa\u017cne postacie zwi\u0105zane z Ziemi\u0105 Przemysk\u0105: Stanis\u0142awa Orzechowskiego, Fredr\u00f3w \u2013 Aleksandra i Andrzeja Maksymiliana, biskupa Tokarczuka spaceruj\u0105cego ze Zbigniewem Brzezi\u0144skim, kt\u00f3ry gdy w latach 80. przyje\u017cd\u017ca\u0142 do Przemy\u015bla, do nie spotyka\u0142 si\u0119 z wojewod\u0105 i sekretarzem KW, ale z bpem Tokarczukiem i z nim radzi\u0142 co robi\u0107, Ryszarda Siwca\u2026 s\u0105 to postaci wa\u017cne dla dziej\u00f3w nie tylko Polski. Powstawa\u0142by swoisty panteon. Ale id\u017amy dalej, charakteryzuj\u0105c Crimson Road.<\/p>\n\n\n\n

– S\u0105 tam obiekty celowo przeze mnie zakwalifikowane, mianowicie, rezerwaty przyrody, parki narodowe, rezerwaty biosfery, obiekty, kt\u00f3re kandyduj\u0105 na list\u0119 UNESCO, jak na przyk\u0142ad Kana\u0142 Augustowski, pomniki historii, obiekty UNESCO, jak Puszcza Bia\u0142owieska, Rynek Zamojski, lub obiekty z prze\u0142omu renesansu i baroku, jak Pa\u0142ac Branickich w Bia\u0142ymstoku, bardzo<\/strong> pi\u0119kny, zwany Wersalem P\u00f3\u0142nocy, renesans lubelski, pa\u0142ac renesansowy z Krasiczyna, renesansowy Rynek w Przemy\u015blu. Samych obiekt\u00f3w UNESCO jest kilkana\u015bcie r\u00f3\u017cnych i cerkiewki, i stare ko\u015bcio\u0142y, tu w\u0142a\u015bnie w Karpatach, tych naszych. A jak dalej? Wydaje si\u0119, \u017ce b\u0119dzie nadal bardzo dobrze.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Na wschodniej S\u0142owacji jest kilka pere\u0142ek UNSECO w postaci cerkiewek prawos\u0142awnych, ze wsp\u00f3\u0142czesnych jest muzeum Andy Warhola w Medzilaborcach, a mijaj\u0105c \u015awidnik co chwil\u0119 widzisz ruiny \u015bredniowiecznych zamk\u00f3w na stromych g\u00f3rach, wi\u0119ksze od Czorsztyna, obok mijasz Barej\u00f3w z gotyckim ko\u015bcio\u0142em z pocz\u0105tku XV wieku wpisany na list\u0119 UNESCO, w Koszycach masz olbrzymi\u0105 katedr\u0119 gotyck\u0105 \u015aw El\u017cbiety, chyba najpi\u0119kniejsz\u0105 w Europie \u015arodkowej, po drodze uzdrowiska, a dalej na W\u0119grzech winnice z piwniczkami w S\u00e1rospatok czy Tokaju. M\u00f3wimy o Crimson Road, czy mo\u017cna jeszcze co\u015b doda\u0107, jakby\u015b na ko\u0144cu scharakteryzowa\u0142, jaka to jest trasa, odk\u0105d, dok\u0105d, jakie miejsca, \u017ceby je wyobrazi\u0107 sobie na mapie?<\/p>\n\n\n\n

– Zaczynamy od obiektu UNESCO, czyli od Mierzei Kuro\u0144skiej i potem Kowno \u015bredniowieczne, Mariampol, przej\u015bcie graniczne na Suwa\u0142ki  i pojezierze suwalskie, Wigierski Park Narodowy, Bia\u0142owie\u017ca \u2013 obiekt UNESCO, Kana\u0142 Augustowski. Jest tam obiekt\u00f3w do zwiedzania bardzo du\u017co, ale to zostawiam pomys\u0142owo\u015bci turyst\u00f3w. Szlak K\u0142ajpeda- Saloniki idzie wy\u0142\u0105cznie po prostej linii. Ale jak Via Carpatia wje\u017cd\u017ca na przyk\u0142ad do Rumunii, to odbija w jedn\u0105 stron\u0119 prawie tysi\u0105c kilometr\u00f3w w stron\u0119 Bukaresztu. Tak, \u017ce ja pomin\u0119 t\u0119 odnog\u0119. W Rumunii jest jeszcze jeden k\u0142opot, tam jest wi\u0119kszo\u015b\u0107 Karpat, szlaki s\u0105 tam bardzo eksponowane, a ja trzymam si\u0119 tego, \u017ceby to by\u0142 \u0142atwy szlak, dost\u0119pny dla przeci\u0119tnego turysty. Wi\u0119c trzeba nad szlakiem na terenach Karpat rumu\u0144skich solidnie pomy\u015ble\u0107. Szlak ko\u0144czy si\u0119 pod pomnikiem Aleksandra Macedo\u0144skiego w Salonikach. Pomnik bardzo malowniczy na tle Olimpu, miejscowo\u015b\u0107 barwna, tak\u017ce b\u0119dzie bardzo \u0142adne zako\u0144czenie.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Wska\u017cmy problemy, bariery, kt\u00f3re utrudniaj\u0105 rozw\u00f3j wsp\u00f3\u0142pracy mi\u0119dzypa\u0144stwowej i mi\u0119dzyregionalnej w Europie \u015arodkowej wzd\u0142u\u017c Via Carpathia, albo w Europie Karpat?<\/p>\n\n\n\n

– Ja widz\u0119 problem: mog\u0105 by\u0107 sprawy od nas niezale\u017cne, mianowicie sprawy geopolityczne mi\u0119dzynarodowe. No bo s\u0105 konflikty, s\u0105 zapory na granicy z Bia\u0142orusi\u0105 i pewne fragmenty tego Karmazynowego Szlaku mog\u0105 wypada\u0107. Bo ludzie b\u0119d\u0105 omija\u0107 te tereny. Makroregion Europy Karpat ja widz\u0119 do\u015b\u0107 banalnie – wpisywa\u0107 Karpaty na UNESCO i robi\u0107 propagand\u0119, opisywa\u0107 jako teren wyj\u0105tkowy. Ja my\u015bl\u0119, w kontek\u015bcie Szczytu Przysz\u0142o\u015bci ONZ-u, b\u0119dzie on we wrze\u015bniu, czy kolejnego szczytu klimatycznego ONZ-u, \u017ce tego typu du\u017ce kompleksy, ekosystemy jak Karpaty, one b\u0119d\u0105 ros\u0142y w cenie dzi\u0119ki turystyce, zdrowiu, czystym, nieska\u017conym terenom. Trzeba wi\u0119c przekonywa\u0107 do promowania tego regionu.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– <\/strong>Trzeba wi\u0119c przekonywa\u0107 do promowania tego regionu. Ale w sytuacji gdy mamy zielony \u0142ad i gro\u017aby cho\u0107by podwy\u017cek, jego wprowadzania spowoduj\u0105, \u017ce ludzie odrzuc\u0105 ka\u017cd\u0105 w\u0142adz\u0119, kt\u00f3ra b\u0119dzie to promowa\u0107.<\/p>\n\n\n\n

 – Powiem, \u017ce wol\u0119 Polsk\u0119 t\u0119\u017cniow\u0105 od Polski wiatrakowej. Bo jak jecha\u0142em z niedawno z W\u0142oc\u0142awka do Ciechocinka, to nie ma gdzie popatrze\u0107 bo stoj\u0105 lasy wiatrak\u00f3w. Trzeba broni\u0107 krajobrazu przed tym. Bo jak nastawiaj\u0105 wiatrak\u00f3w, to turyst\u00f3w nie \u015bci\u0105gniesz i po robocie. I nie b\u0119dzie czego reklamowa\u0107. Tak\u017ce tu jest wielki problem.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

– Mo\u017ce przekonywa\u0107 w taki spos\u00f3b, \u017ceby pokazywa\u0107, ile mo\u017ce kraj, region, czy gmina, zyska\u0107 finansowo na promocji swoich walor\u00f3w krajobrazowych, turystycznych, przyrodniczych?<\/p>\n\n\n\n

– Jest to temat i wbrew pozorom to si\u0119 da policzy\u0107. W to wchodzi\u0142by temat, \u017ce tego typu obszary, jak lasy krasiczy\u0144skie, ca\u0142e pog\u00f3rze, to czyste powietrze, to leczenie nas\u0142onecznieniem, to rezerwuar tlenu,  zdrowe ekosystemy, bior\u00f3\u017cnorodno\u015b\u0107 przyrody nazywana za ameryka\u0144sk\u0105 etyk\u0105 ekologiczn\u0105 \u201ebeautiful community\u201d (wsp\u00f3lnota pi\u0119kna), czyli posiadaj\u0105ca zachowane proporcje naturalnych ekosystem\u00f3w. Mo\u017ce by\u0107 stawiany kontrargument, zarzut, \u017ce skansen chcecie robi\u0107, ale to nieprawda! Jest internet, ludzie si\u0119 kontaktuj\u0105, w Krasiczynie czeka\u0142em na przystanku, co chwil\u0119 je\u017cd\u017c\u0105 samochody\u2026 Tylko idzie o to, \u017ce wszelkie projekty, pomys\u0142y powinny by\u0107 proporcjonalne do populacji. A co mo\u017cna robi\u0107? Na przyk\u0142ad, Przemy\u015bl a UNESCO. Mieszkam godzin\u0119 od Torunia, kilka lat temu wychodz\u0119 tam na rynek turystyczny, kt\u00f3ry jest na li\u015bcie \u015awiatowego Dziedzictwa Ludzko\u015bci. Stoi jeden pi\u0119kny, drewniany, du\u017cy pawilon, pani oficer policji w odblaskowym takim \u017c\u00f3\u0142tym mundurze, blisko spaceruje sobie wok\u00f3\u0142 tego pawilonu, tak, \u017ceby nikt nie podkrada\u0142 i w razie czego \u017ceby udzieli\u0107 informacji – za darmoch\u0119 wszystkie foldery turystyczne i przewodniki. W jednym miejscu jest informacja turystyczna! Po drugiej stronie tego rynku w Dworze Artusa kolejna informacja turystycznej. Wi\u0119c ja bym scentralizowa\u0142 jeden taki punkt, lub skomasowa\u0142: foldery, przewodniki znaczki, koszulki w jednym miejscu na przyk\u0142ad.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Przypomnia\u0142o mi si\u0119 tutaj co\u015b. Przypomnia\u0142o mi si\u0119 co\u015b, tw\u00f3j pomys\u0142 przecie\u017c, w mojej opinii genialny zupe\u0142nie: \u201eEuropa Karpat, Europa Alp, Europa Kaukazu\u201d \u2026 I tutaj bym si\u0119 trzyma\u0142 tego w kategorii Europa Karpat, Karpaty a UNESCO, Karmazynowy Szlak. I doda\u0142bym do tego zapo\u017cyczaj\u0105c od Rz\u0105d Grecji ich temat \u2013 nieskazitelne g\u00f3ry. \u017beby nie rozjechano greckich g\u00f3r bardzo pi\u0119knych, jest rz\u0105dowa blokada – zakaz wjazdu samochod\u00f3w na drogi dojazdowe.  I doda\u0107 do tego \u2013 nieskazitelne uzdrowiska. Powstaje wtedy projekt karpacki pod nazw\u0105 \u201eNieskazitelne g\u00f3ry, nieskazitelne uzdrowiska\u201d. Mo\u017cna go rozszerzy\u0107 na Europ\u0119 Karpat, Europ\u0119 Alp, Europ\u0119 Kaukazu\u2026<\/strong><\/p>\n\n\n\n

Nieskazitelne g\u00f3ry, nieskazitelne uzdrowiska. I ka\u017cdy wie, o co idzie, rozumiesz! To jest mocne, bardzo mocne has\u0142o.<\/strong><\/p>\n\n\n\n

\n
\"\"<\/a><\/figure>\n\n\n\n
\"\"<\/a><\/figure>\n\n\n\n
\"\"<\/a><\/figure>\n<\/figure>\n\n\n\n

Pod pomnikiem Adama Mickiewicza w Przemy\u015blu: Zenon Zegarski, Ryszard Mi\u0142oszewski, Andrzej Mazur, Marek Kuchci\u0144ski<\/em><\/p>\n\n\n\n

<\/p>\n\n\n\n

.<\/p>\n\n\n\n

.<\/p>\n\n\n\n

\n\n\n\n

Finan\u021bat de Orlen Oil sp. z.o.o.<\/a><\/p>","protected":false},"excerpt":{"rendered":"

b. ekspert PAN i UNESCO MaB Programme 13b <\/p>","protected":false},"author":4,"featured_media":7805,"comment_status":"open","ping_status":"open","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"footnotes":""},"categories":[14],"tags":[],"_links":{"self":[{"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/7799"}],"collection":[{"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/posts"}],"about":[{"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/types\/post"}],"author":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/users\/4"}],"replies":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/comments?post=7799"}],"version-history":[{"count":42,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/7799\/revisions"}],"predecessor-version":[{"id":8168,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/7799\/revisions\/8168"}],"wp:featuredmedia":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/media\/7805"}],"wp:attachment":[{"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/media?parent=7799"}],"wp:term":[{"taxonomy":"category","embeddable":true,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/categories?post=7799"},{"taxonomy":"post_tag","embeddable":true,"href":"https:\/\/archiwumwolnosci.pl\/ro\/wp-json\/wp\/v2\/tags?post=7799"}],"curies":[{"name":"wp","href":"https:\/\/api.w.org\/{rel}","templated":true}]}}